Bibla dhe Kurani Studime Komperative
Mallzim Zendeli
I – Hyrje
Fillimi i krijimit të gjithësisë nga ana e Krijuesit të Vetëm, All-llahut xh.sh., kishte qëllimin e saj të vetëm. Me krijimin e të gjitha krijesave tjera në tokë dhe në qiej, u mundësua një lloj përgatitje për ardhjen dhe krijimin e një krijese të re e cila do ta ketë mundësinë, fuqinë e dhuruar dhe aftësinë e saj logjike të arrijë në shfrytëzimin e këtyre gjërave paraprake. Kjo gjithësi e tregon qëllimin e vetëm dhe synimin kryesor të Krijuesit për krijimin e gjithë kësaj që e shohim dhe asaj që nuk e shohim. Zanafilla ishte Ademi dhe Hava, për të vazhduar lumi që do të rrjedh në këtë botë me njerëzit e brezave të ardhshëm.
Ashtu sikur u krijua në formën më të përsosur nga dheu (nga balta e argjilë), ashtu edhe do të plotësohej me nevojat e tij shpirtërore në vazhdimësinë e jetës në këtë botë. Teoria e gjithë kësaj është se “feja lindi së bashku me njeriun” dhe është pjesë e pandarë e jetës së tij në këtë botë.
Me kalimin e gjeneratave të ndryshme filloi edhe adhurimi i zotave të ndryshëm në vend të Atij të Vërtetit dhe Një, All-llahut xh.sh. (që nga koha e Nuhit a.s. me idhujt që edhe Kur’ani Famëlartë i përmend me emra).
Prej gjenerate në gjeneratë, prej një populli në tjetrin, njerëzit udhëzoheshin nga të dërguarit e zgjedhur të All-llahut xh.sh. që njiheshin si pejgamber, edhe përkundër përhapjes së skajshme të idhujtarisë dhe politeizmit.
Kështu që, në kohën e Musait a.s. dhe Harunit a.s. (i pari si resul, kurse i dyti si nebijj), njerëzit u udhëzuan me librin e parë prej të mëdhenjve, Tevratin dhe vazhduan deri në një periudhë të caktuar.
Pas një periudhe, këta njerëz filluan ta injorojnë librin e shenjtë, të shpikin gjëra të reja dhe kështu arritën deri në devijimin e tyre real dhe e shpikën një besim të ri i cili do të njihej si jehudizëm vs. hebraizëm.
E njëjta gjë ndodhi edhe në kohën e Isait a.s., ku disa vjet pas largimit të tij nga kjo botë (vetëm All-llahu e di se ku është ai), njerëzit e shpikën edhe besimin tjetër të ri, krishterizmin vs. palizmin.
Këta dy grupe njerëzish, konsiderohen si “ehli kitab” apo ithtarë të librit.
II – Definimi i termit “ehli kitab”
Sintagma “njerëzit e librit” apo “popujt e librit” e ka mbështetjen e saj si në Kur’an ashtu edhe në hadithe dhe si pasojë logjike, edhe në të drejtën islame (fik’h) dhe në ligjet islame (sheriat). Sipas fesë, teologjisë dhe të drejtës islame, njerëzit e librit do të thotë njerëzit të cilët posedojnë shkrimin e shenjtë dhe të cilët janë (kryesisht) monoteistë; ata që nuk janë as muslimanë, por nuk janë as paganë, as politeistë. Njerëz të librit janë, para së gjithash, çifutët, libri i shenjtë i të cilëve është Tora (ar. Tevrati) dhe të krishterët, libra të shenjtë të të cilëve janë ungjijtë (ar. Inxhili). Përveç çifutëve dhe krishterëve në njerëz të librit bëjnë pjesë edhe sabejanët dhe zoroastristët apo zaratustrianët, shkrimi i shenjtë i të cilëve quhet Avesta (për këta do të shohim më vonë a janë ose jo ithtarë të librit).
Sipas fesë islame, njerëzve të librit All-llahu xh.sh. ua ka dhënë librat e shenjtë, të cilët në fillim kanë qenë plotësisht në harmoni, por të cilët më vonë njerëzit i kanë shtrembëruar dhe zvetënuar. Megjithëkëtë, njerëzit e librit janë më të afërt me muslimanët sesa njerëzit e tjerë, të cilët nuk kanë kurrfarë librash të shenjtë. Dallimi midis njerëzve të librit në njërën anë dhe njerëzve tjerë në anën tjetër, kishte jo vetëm rëndësi doktrinare, por edhe praktike dhe politike.
Në shtetet islame, përkatësisht në shtetet në të cilat sundonin muslimanët (edhe sot e kësaj dite), njerëzit e librit gëzonin liri dhe të drejta më të mëdha se njerëzit tjerë (paganë, politeistë, etj). Njerëzit e librit kishin të drejtë ta ruajnë e ta praktikojnë fenë e tyre, të merren me punë të ndryshme, të punësohen në institucione e shërbime të ndryshme publike e shtetërore etj.
Disa autorë janë të mendimit se pikërisht ky qëndrim tolerant ndaj njerëzve të librit ka bërë të mundshëm depërtimin relativisht të lehtë dhe jashtëzakonisht të shpejtë të fesë islame dhe të pushtetit islam. [1]
III – Kur’ani për ehli kitabët
Libri i fundit hyjnor në mesin e shumë ajeteve, ka përmendur grupin e quajtur me emrin “ehli kitab” ose “ithtarët e librit”. Në kohën në të cilën u dërgua Muhammedi a.s. dhe u shpall Kur’ani Famëlartë, këta njerëz jetonin nëpër vende të ndryshme. Sipas të dhënave historike, ehli kitabët ishin të vendosur në Gadishullin Arabik, në perandorinë persiane, në perandorinë romake vs. bizantine etj.
Periudha e shpalljes së këtij libri (Kur’anit) e cila zgjati për gati njëzet e tre vite me radhë dhe muslimanët të cilët jetuan në atë kohë, patën rastin që të mësojnë gjëra të cilat nuk i dinin kohë më parë. Njëra nga ato risi ishte njoftimi i tyre me ehli kitabët, se kush dhe çka janë ata në të vërtetë, të kaluarën e tyre historike, etapat e zhvillimit të tyre dhe metodën që e kanë përdorur për të mbijetuar deri në ditët e atëhershme.
Në Mekke, ku edhe ishte fillimi i shpalljes së Kur’anit Famëlartë dhe i cili zgjati për trembëdhjetë vite me radhë aty, kishte disa njerëz të cilët ishin prej kësaj kategorie të njerëzve, e më i njohuri i tyre ishte Vereka ibn Neufel. [2] Ky person e kishte pranuar fenë krishtere në kohën e injorancës (xhahilijjetit) dhe e dinte Inxhilin përmendësh. Me rastin e shpalljes së Kur’anit Famëlartë te Muhammedi a.s., ishte i pari i cili ia tregoi realitetin se kush është ai i cili ia solli shpalljen dhe se do të jetë i dërguari i All-llahut xh.sh., ashtu sikur edhe paraardhësit e tij pejgamberë. Ky shembull tregon qartë se ehli kitabët ishin prezent në atë kohë.
Me shpërnguljen e Muhammedit a.s. prej Mekkes në Medine në vitin 622, muslimanët do të ballafaqohen edhe me një kategori tjetër të ehli kitabëve të cilët ishin jehudët vs. hebrenjtë. Po ashtu, edhe vet Muhammedi a.s në periudhën medinase u martua me një prej ehli kitabeve, e ajo ishte robëresha e dhuruar nga mbreti Mukaukis i Egjiptit, Marija el-Kibtijjje, që pati edhe një fëmijë të lindur me të, Ibrahimin i cili u vdiq i vogël.
All-llahu xh.sh. në njëzet e tre (23) ajete i përmend me emrin “ehli kitab – ithtarët e librit”. Ajetet ku përmenden këta njerëz janë nëpër sure të ndryshme dhe në kontekste të ndryshme. Sa për ilustrim do të përmend vetëm disa prej tyre:
* “Ata (ithtarët e librit) nuk janë të njëjtë. Nga ithtarët e librit ka që janë në rrugë të drejtë, gjatë natës lexojnë ajetet e All-llahut duke u lutur.” [3]
“Po edhe nga ithtarët e librit ka që besojnë All-llahun, e besojnë atë që u është shpallur juve, e besojnë atë që është shpallur atyre, janë të bindur ndaj All-llahut, dhe argumentet e All-llahut në shpallje nuk i shesin për pak send të kësaj jete, të tillët kanë shpërblimin e vet tek Zoti i tyre, e All-llahu është që llogarinë e bën shpejt.” [4]
Nga këto dy ajete, mund të shohim qartë se All-llahu xh.sh. i definon ehli kitabët si besimtarë, por edhe i dallon në mes veti se të gjithë nuk janë të njëjtë. Duke e parë këtë vlerësim që e bënë vet Krijuesi në librin e Tij të fundit (Kur’anin Famëlartë), na del në pah se Kur’ani i trajton ndryshe “ehli kitabët”. Në disa ajete përmenden si pabesimtarë, në disa ajete si mëkatarë , në disa ajete si munafikë. Ky trajtim tregon diçka tjetër në fakt, se ithtarët e librit nuk kanë qenë të njëjtë në çdo kohë, por kanë ndryshuar në bazë të rrethanave të ndryshme kohore.
Kur’ani Famëlartë ehli kitabët i ka përmendur në disa sure (kaptina) edhe atë: Bekare (105, 116, 135, 213), Ali Imran (69, 71, 72, 83, 110, 113, 199), Nisa (153, 159, 171), Maide (65), Ankebut (46), Ahzab (26), Hadid (29), Hashr (2, 11, 12), Bejjine (1, 6).
IV – Definimi etimologjik dhe vështrimi historik i termit “jehud”
“Vërtet, ata që besuan, ata që ishin jehudi, krishterët, sabejët (kishin lëshuar fenë e adhuronin engjëjt), kush besoi prej tyre (sinqerisht) All-llahun, dhe botën tjetër dhe bëri vepra të mira, ata e kanë shpërblimin te Zoti i tyre. Për ta nuk ka frikë as nuk kanë përse të pikëllohen (pasi që besuan All-llahun, librat, të dërguarit në mesin e të cilëve edhe Muhammedin). [5]
All-llahu xh.sh. termin “jehud” si të veçantë ose në kontekst të lidhshmërisë me të tjerët (krishterët ose idhujtarët), në Kur’anin Famëlartë e përmend në 43 ajete.
Nëpër librat e ndryshëm do të gjejmë definime të ndryshme rreth termit jehud. Njëri ndër ata që ka bërë definimin e këtij termi është profesori universitar nga Turqia, Prof. Dr. Ekrem Sarikçioglu i cili në librin e tij “Historia e Feve prej fillimit deri sot” thotë: “Termi jehudi (hebre): Emri i djalit të katërt nga dymbëdhjetë djemtë e profetit Jakob (Jakubit a.s.) ishte Juda ose Jehuda, ai më pas u babai i fisit Jehuda. Pas vdekjes së Solomonit (Sulejmanit a.s.) shteti u nda në dy pjesë. Njërës prej tyre, mbretërisë jugore i jepet emri Jahuda. Ky emër për fiset dhe anëtarët e mbretërisë filloi të përdoret pas syrgjynosjes në Babiloni dhe gradualisht u bë një emër gjeneral. [6]
Po ashtu ka edhe një mendim i bazuar në një ajet kur’anor se termi jehud është fjalë arabe e cila përkthehet si teube ose pendim dhe se All-llahu xh.sh. e përmend rastin e Musait a.s. i cili tha:
“… vërtet jemi kthyer kah Ti…” [7] Judaizmi (jehudizmi ose hebraizmi) është feja e popullsisë hebraike (çifute) me rreth 17 milionë besimtarë. Është një nga besimet e para monoteiste të regjistruara në historinë e religjioneve dhe një prej feve më të vjetra trashëgimore (tradicionale) të ushtruara gjer në ditët e sotme. Vlerat dhe historia e popullit hebre janë një pjesë e madhe e themelit të feve të tjera Abrahamike siç janë: Krishterimi, Islami si edhe Samaritanizmi dhe besimi Bahá’í. [8] (Kjo është sipas teorisë së hebraizmit e jo sipas Islamit, sepse feja e parë në botë që ka filluar me Ademin a.s. është Islami, kurse Musai është pasardhës i Ademit a.s. pas shumë viteve). Historikisht judaizmi u paraqit kah fundi i mileniumit të dytë p.e.s në veri të Sirisë së sotme, por historia e mëvonshme e Judaizmit është e lidhur me territorin e Palestinës respektivisht Lindjen e Mesme.
Judaizmi është i lidhur me qytetin e Jerusalemit e veçanërisht me popullin Izraelit. Judaizmi për shumicën e hebrenjve nuk ishte dhe nuk është vetëm fe, por para së gjithash është mënyrë e jetës dhe një pjesë e kulturës e cila ka ruajtur një rol kohezional, kombëtar dhe shpirtëror. Pikërisht si faktor i hollë koheziv, Judaizmi ka bërë që hebrenjtë ta konsiderojnë veten e tyre “si popull i zgjedhur prej zotit”, dhe me këtë pikëpamje të ruajnë identitetin kombëtar.
Është një fakt i pamohueshëm se krishterimi në fillim ishte një sekt i judaizmit dhe se Besëlidhja e Re (dhiata e re) është e lidhur në shumë pikëpamje me Besëlidhjen e Vjetër (dhiatën e vjetër) apo me Biblën Hebraike.
Judaizmi është një ndër fetë e rralla e ndoshta edhe e vetmja e cila me sukses diku më pak e diku më shumë i ka bërë ballë një periudhe të gjatë historike, presioneve të shumta sa që disa shkencëtarë janë të mendimit se judaizmi mbështetet në struktura jashtë historike. [9]
Shkrimi i shenjtë i Judaizmit dhe i Judaistëve, është Bibla Hebraike e cila quhet Tora dhe ndahet në tri pjesë kryesore: a) Tora – apo ligji në të cilin janë përfshirë librat e Moisiut; b) Libri i numrave dhe c) Libri i ligjit të përtërirë. Tora është libri më i vjetër i shkrimit të shenjtë të judaizmit, i sajuar në shek. XII p.e.s dhe në të janë të paraqitura pikëpamjet kryesore dhe e bëjnë si fe monoteiste.
Në literaturën fetare dhe në fenë Judaiste rëndësi të madhe ka edhe Talmudi që d.m.th mësim ose studim dhe i cili është sajuar gjatë shek IV – V të e.r. Në Talmud në përgjithësi janë të shënuara normat që kanë të bëjnë me jetën kombëtare dhe fetare të hebrenjve siç janë çështja e besëlidhjes bashkëshortore, agjërimi, festat, ritualet, gjërat e shenjta etj. I pari nga mbretërit Izraelit që i vuri themelet e një shteti të fortë ishte Davidi (Davudi a.s.). Biri i Davidit (Davudit a.s.) ishte Solomoni (Sulejmani a.s.), i njohur për urtësinë e tij të madhe i cili e ndërtoi në Jerusalem tempullin e parë çifut.
Në periudhat e mëvonshme historike sidomos gjate periudhë së Aleksandrit të madh, një numër i madh i hebrenjve arriti në Egjipt, duke formuar dy bashkësi të mëdha çifute, njëra në Egjipt e tjetra në Babiloni. “Koha e Artë” e Judaizmit është periudha e sundimit në gadishullin Iberik në përgjithësi dhe në Spanjë në veçanti. Gjatë sundimit të arabëve në Gadishullin Iberik, nga shek. VIII – XV hebrenjtë jetuan më mirë se kurdo herë më parë ku gjatë kësaj kohe lulëzoi arti, tregtia, filozofia, zejtaria etj.
Mirëpo kur në vitin 1492 mori fund sundimi arab, spanjollët fillojnë një fushatë të egër jo vetëm kundër muslimanëve por edhe kundër hebrenjve, një pjesë e tyre u konvertuan në krishterizëm, një pjesë e tyre u persekutuan kurse pjesa tjetër u detyrua ta lëshojë Spanjën duke mërguar në vendet e tjera si në: Holandë, Gjermani, Rusi, Ballkan, Turqi, Palestinë dhe Afrikën Veriore etj. Pavarësisht nga prishja e hershme e kontratës, ka akoma shembuj të panumërt nga historia islame për bashkëpunimin dhe bashkëjetesën e muslimanëve me hebrenjtë.
Halid Sidiku, ligjërues në Qendrën për Edukimin Islamik në San Jose në Kaliforni dha shembullin se si Spanja muslimane ishte një “epokë e artë” e krijimtarisë dhe përparimit për muslimanët dhe për hebrenjtë. Ndërsa Evropa ishte në epokën e saj të errët dhe hebrenjtë atje u poshtëruan, muslimanët në Spanjë gjatë të njëjtës periudhë punonin krah për krah me hebrenjtë për zhvillimin e letërsisë, shkencës dhe artit. Së bashku ata përkthyen në gjuhën arabe tekstet klasike greke. Më vonë kjo punë e ndihmoi Evropën të dilte nga epoka e errët në epokën e Rilindjes. Edhe në Egjipt hebrenjtë lulëzuan nën sundimin musliman, ku ata arritën në poste shumë të larta qeveritare. Sidiku citon disa vargje nga një poet arab i asaj kohe për ta ilustruar: “Sot hebrenjtë kanë arritur majën e shpresave të tyre dhe janë bërë aristokratë. Ata kanë pushtet dhe pasuri dhe prej tyre zgjidhen këshilltarë dhe qeveritarë”. Sot, dëbimi me forcë i palestinezëve nga toka e tyre i ka shkatërruar marrëdhëniet mes hebrenjve dhe muslimanëve. [10]
Që nga kjo kohë mund të flitet për dy grupe çifutësh për Sefardët të cilët ishin çifutë të ikur nga Spanja ku përmes Italisë kaluan në zonat që ndodheshin nën pushtimin e Perandorisë Osmane, dhe Ashkenazët, çifut të cilët u vendosën kryesisht në vendet e Evropës Perëndimore.
Sot në botë ekzistojnë rreth 17 milion hebrenj, ku numri më i madh i të cilëve jeton jashtë Izraelit, kryesisht në SHBA (afër 6 milion hebrenj). [11]
V – Definimi etimologjik dhe vështrimi historik i termit “nesara”
“As jehuditë, e as krishterët kurrë nuk do të jenë të kënaqur me ty deri sa ta pasosh fenë e tyre. Thuaju: “Udhëzimi i All-llahut është udhëzim i drejtë. E nëse pasi që të ka ardhur ty e vërteta shkon pas mendimeve të tyre, nuk ka kush të të ndihmojë e as të mbrojë nga All-llahu”. [12]
Sikur jehudët, ashtu edhe nesarat (të krishterët), përmenden në librin e fundit hyjnor, Kur’anin Famëlartë. All-llahu xh.sh. këtë grup të njerëzve e përmend në 21 ajete si të veçantë ose në kontekst të përbashkët me të tjerët (jehudët, idhujtarët, politeistët, sabejët, zjarrputistët, etj).
Termi nasara në suret e Kur’anit përdoret shpeshherë si emër i një grupi të caktuar fetarësh. Ky term është përdorur në formën e shumësit të çrregullt dhe ka kuptimin “nasranijtë” (ata që ndihmojnë). Njëjësi i këtij termi – nasranijjen përmendet vetëm në një vend. [13]
S’ka dyshim se termi nasara në Kur’anin Famëlartë është një emër i përgjithshëm për të krishterët. Janë në radhë të parë perëndimorët që mëtojnë se ky term është për ithtarët e Kishës Lindore, ndërsa për grekët dhe për të krishterët e tjerë perëndimorë, në periudhën e mëvonshme, është përdorur termi rum. Në këtë punim nuk do të thellohemi në specifikat e nasara – së në Kur’an. Por, do të përqendrohemi vetëm në vlerësimin historik dhe etimologjik të këtij termi kur’anor për të krishterët.
Lidhur me gjenezën e termit nasara dijetarët muslimanë kanë paraqitur dy qëndrime të ndryshme. Një grup dijetarësh muslimanë, duke e ndërlidhur këtë term me rrënjën e foljes nasara – jensuru në arabishte, supozojnë se të krishterët janë quajtur me këtë emër për shkak të ndihmës dhe solidaritetit reciprok (të shumëllojshëm) mes tyre.
Sipas kësaj, nasara ka kuptimin “ata që ndihmojnë” ose “ata që ndihmojnë njëri – tjetrin”. Si argument për mendimet e tyre këta marrin ajetin që përmendet në suren “Ali Imran, 3/52” dhe ”Saff, 61/14” {”…men ensari ilall-llah? Kale’l – havarijjune nahnu ensarullah“, “Kush janë ndihmësit e mi në rrugën e Allahut?” Apostujt thanë: “Ne jemi ndihmësit e Allahut”}. Sipas këtyre dijetarëve, emërtimi i apostujve – ithtarë të hz. Isait me termin ensar në këto ajete, vërteton teorinë e tyre. Ndërsa grupi tjetër i dijetarëve islamë si, Ibn Abbasi, Katadeja dhe Ibn Xhurejxhi mbrojnë mendimin se termi nasara në Kur’an është nxjerrë nga emri i qytetit Nazareth (Nazıra), që gjendet në zonën e Palestinës e që është i lidhur ngushtë me hz. Isain a.s.
Disa shkencëtarë perëndimorë vënë në dukje ngjashmërinë ndërmjet termit arab nasara dhe termit në sirianishte (asuriane – syrianic) nasraja dhe nasranaja. Në sirianishte nasranaja do të thotë krishterim (krahaso me nasranijje në arabishte).
Përdorimi kur’anor i termit nasara për të krishterët tregon se ky term në periudhën kur është shpallur Kur’ani, është përdorur si një emër arab për ta. Grupet Kur’ani i emërton sipas përdorimit asokohe (p.sh. për zoroastrianët – mexhus, për mandenët – sabiun dhe për çifutët – jehud ose hadu). Në fakt, shoqëria arabe, kur në Kur’an përdorej një term i huaj ose një term të cilin ajo nuk ishte mësuar ta përdorte kundërvihej me pyetjen – ç’është kjo? Një kundërshtim i ngjashëm është bërë edhe për përdorimin e emrit Rahman. Ndërkaq, arabët nuk e kanë kundërshtuar përdorimin e emrit nasara në Kur’an.
Ky është një argument se termi është përdorur nga arabët edhe në periudhën para Kur’anit. Prandaj, është gabim që, duke u nisur nga shprehjet të cilat kanë lidhje me rrënjën e foljes nasara – jensuru, të përdorur në Kur’an, të jepet shpjegimi etimologjik se ky term buron nga arabishtja. Në të vërtetë, ky term, përveç në arabishte, me trajtën nasraja dhe nasranaja, të nxjerrë prej së parës, në tekstet e sirianishtes ky emër do të thotë krishterim dhe të krishterë. [14] Po ashtu, edhe profesori Ekrem Sarikçioglu në librin e tij “Historia e feve prej fillimit deri sot” termin “krishter” e sqaron kështu: “Fjala krishter mugullon nga rrënja e fjalës greke hristos (krisht) dhe ka kuptimin ata që respektojnë Jezusin. Kurse në ibranishte është fjala meshiah dhe ka kuptimin i bërë me vaj, i shenjtëruar. Sepse mbretërit dhe klerikët fetarë para se të fillonin punën, lyheshin me vaj dhe shenjtëroheshin. Edhe Jezusi, gjegjësisht mbreti, misionari, përgëzuesi dhe shpëtimtari i ardhshëm, është quajtur “Krisht”. [15]
Krishterët, Mesihun (Isain a.s. në Islam) sipas tyre e llogarisin si djalë i zotit i amshuar dhe ai po ashtu është si ati i amshuar. Mes tij dhe zotit nuk ka dallim kohor. Zoti at është hidhëruar me gjininë njerëzore, megjithatë ai është i mëshirshëm, prandaj e ka dërguar të birin e tij të vetëm në tokë si sakrificë e mëkateve të tyre, i cili kishte hyrë te Maria (Merjemja) dhe kishte lindur si të gjithë fëmijët e tjerë, ishte rritur si ata deri sa është bërë mu si njerëzit, pastaj u kryqëzua mizorisht në kryq, jo pse bëri ndonjë gabim ndaj çifutëve apo romakëve, por që të shlyejë mëkatet e njerëzve dhe mëkatin e Adamit (Ademit a.s.), i cili ishte sikur të jetë biri i tij.
Kur çifutët e panë se ndjekësit e tij po shtohen dita ditës, u mllefosën shumë saqë i nxitën romakët për mbytjen e Mesihut (Isait a.s.), dhe ia arritën qëllimit duke e kryqëzuar. Mesihu sipas tyre i ka dy natyra: atë njerëzore dhe atë hyjnore. Pikërisht këtë mendim e lansoi Pali, sepse në krishterizmin e parë para tij kjo thënie nuk ishte.
Pali nga risitë e tij që i instaloi në krishterizëm janë: krishterimi nuk është vetëm për izraelitët por është fe botërore; trininë dhe që pason atë për hyjninë e Mesihut dhe shpirtit të shenjtë; Mesihu është djali i zotit dhe ai ka zbritur për shlyerjen e mëkateve të njerëzimit, ngritja e Mesihut pasi ka vdekur, që të ulet në të djathtë të Atit, që të dominojë nga atje; e largoi sunnetimin e fëmijëve. Në krishterizëm po ashtu janë të njohura koncilet, librat e shenjta, ceremonitë, murgimi etj.
Në bazë të statistikave të fundit mbi numrin e krishterëve në botë, hasim në shifra të ndryshme, por më të përafërta janë këto shifra të ithtarëve të krishterimit edhe atë: një miliardë e katërqind e shtatëdhjetë milionë anekënd botës; shumica e të krishterëve janë katolikë (887 milionë), pastaj protestantët (346 milionë), ortodoksët (171 milionë) dhe të tjerë (80 milionë). [16]
VI – Aspektet shoqërore të muslimanëve me “ehli kitabët”
Për të treguar se Islami është liberal dhe transparent, mund që lirisht të bazohemi në jetën e përditshme reale në të cilën shohim se muslimanëve u është e lejuar që të kenë marrëdhënie dhe raporte nga sferat e ndryshme të jetës shoqërore edhe me të tjerët, respektivisht me ehli kitabët ose ithtarët e librit.
Nga sfera e jetës civile gjegjësisht shoqërore, muslimanëve u lejohet që të lidhin marrëveshje dhe kontrata të ndryshme nga sfera e marrëdhënieve civilo-juridike duke pasur parasysh se nga ana e të dy palëve kërkohet që të respektojnë detyrat dhe obligimet.
Jomuslimanët në shtetin Islam në asnjë mënyrë nuk guxojnë të dëmtohen apo trajtohen si qytetarë të dorës së dytë sepse këtë e ndalojnë normat dhe dispozitat Islame, pra të gjithë janë të barabartë para ligjit. [17] Në sferën e jetës familjare na është e njohur se All-llahu xh.sh. përmes librit të fundit, Kur’anit Famëlartë, muslimanit ia lejoi që të ushqehet nga ushqimet e ehli kitabëve dhe të martohet me ehli kitabe (krishtere dhe hebreje) sepse ai të këtillë i trajton, edhepse ata kanë bërë devijime dhe ndryshime, por i bëhet me dije se ai nuk guxon që në mënyrë të dhunshme të detyrojë bashkëshorten e këtyre feve që të pranojnë Islamin.
All-llahu xh.sh. në Kur’an për këtë çështje thotë:
“Sot u lejuan për ju ushqimet e mira, edhe ushqimet (të therurat) e ithtarëve të librit janë të lejuara (hallall) për ju, edhe ushqimet (të therurat) tuaja janë të lejuara për ta (u janë lejuar). Gratë e ndershme besimtare dhe (gra) të ndershme nga ata të cilëve u është dhënë libri para jush, kur atyre u jepni pjesën e caktuar të kurorës, por duke pasur për qëllim martesën, e jo imoralitetin dhe jo si dashnore ilegale. E kush mohon (tradhton) besimin, ai ka asgjësuar veprën e vet dhe ai në botën tjetër është prej të shkatërruarve.” [18]
Nëse konsultohemi me literaturën Islame, do të shohim se gruas hebreje apo krishtere, Islami i garanton që ajo t’i kryejë të gjitha detyrimet dhe obligimet sipas traditave dhe normativave të religjionit gjegjësisht besimit të cilit i takon. I tërë ky realitet bazohet edhe në një ajet të Kur’anit Famëlartë ku All-llahu xh.sh. thotë:
“Në fe nuk ka dhunë. Është sqaruar e vërteta nga e kota. E kush nuk i beson të pavërtetat e i beson All-llahut, ai është kapur për lidhjen më të fortë, e cila nuk ka këputje. All-llahu është dëgjues i dijshëm”. [19]
Prandaj këto norma dhe dispozita të cilat janë të pranishme, në mënyrë të qartë tregojnë se Islami është feja e vetme e cila të tjerëve u garanton liri, stabilitet, drejtësi si dhe mirëqenie shoqërore.
Në qoftë se muslimani frikohet nga pasojat që i lë kjo martesë në besimin e fëmijëve të tij ose në sjelljet e tyre, atëherë obligohet të veprojë me mençuri dhe të largohet nga ky rrezik.
Në qoftë se numri i muslimanëve është i vogël (në mërgim), atëherë preferohet që të ndalohet martesa me jomuslimane, ngase në qoftë se ndodh e kundërta, atëherë nënkuptohet se shumë femra muslimane do të mbeten të pamartuara. Meqë, në këtë mënyrë shoqëria islame dëmtohet, atëherë dëmi i tillë mund të largohet me suspendimin gradual të këtij lejimi. [20]
VII – Kush konsiderohet sot “ehli kitab” ose “ithtar i librit”
(ka ose nuk ka?!)
Sot në botë me të madhe debatohet rreth asaj se në ditët e sodit apo në kohën aktuale në të cilën ne jetojmë, po pse jo edhe më herët, ehli kitabët ose ithtarët e librit a ekzistojnë ende apo se kanë qenë vetëm se e kaluar dhe kanë ngelur në faqet e historisë si grupe fetare? Nëse i kthehemi burimit bazë të Islamit, Kur’anit Famëlartë do të themi patjetër se ai është mrekulli e pashterur e cila vetëm se ripërtërihet dhe asnjëherë nuk bëhet e vjetër apo siç përdoret në popull me “afat të skaduar”. Nëse është kështu ( e vërteta është se kështu është), ajetet kur’anore të cilat flasin mbi këtë çështje janë më se të shumta dhe lirisht mund të themi se ehli kitabët ose ithtarët e librit ekzistojnë edhe në ditët e sodit. Njëri prej sahabëve më të famshëm, Abdullah ibn Omeri në një thënie të tij thotë: “Nuk kam parë më idhujtarë (mushrikë) më të mëdhenj se jehudët dhe krishterët të cilët Uzejrin a.s e konsideruan për djalë të Zotit dhe Isain a.s. e konsideruan për djalë të Zotit apo edhe vetë Zoti”.
Kjo thënie e këtij sahabiu na bënë neve që edhe një herë të pyesim vetveten tonë se a ka sot ehli kitab apo jo? Njëri prej dijetarëve islam me famë botërore, Dr. Jusuf el-Kardavi në librin e tij “Jomuslimanët në shoqërinë islame” sjell shumë argumente, fakte dhe shembuj të cilët vërtetojnë se edhe sot e kësaj dite ekzistojnë ehli kitabët dhe se do të ishte e kotë të debatohej për të drejtat e “dhimmive” në shtetet islame nëse nuk ekzistonin ehli kitabët. Ai në këtë libër sjell qasje ndaj të drejtave të dhimmive, lirive të tyre, tolerancën që duhet pasur ndaj tyre, krahasimet e mëdha mes muslimanëve dhe dhimmive në kohëra të ndryshme dhe jomuslimanëve dhe muslimanëve në kohërat e sodit. [21]
Në anën tjetër, kemi edhe autorin tjetër, Dr. Salih bin Husejn el-Ajid i cili po ashtu në librin e tij “Të drejtat e jomuslimanëve në shtetin islam”, bënë një retrospektivë (tema e mbajtur në Romë – Itali, në seminarin “Të drejtat e njeriut në Islam” 25-27.02.2000) se të gjithë ata jomuslimanë të cilët jetojnë në shtetin islam, i gëzojë të gjitha të drejtat fetare të tyre, pavarësisht besimit të tyre (jehud ose krishter). [22] Sa i takon asaj që në fillim e përmenda se sabejët dhe zoroastrët apo mexhusët që i përmend Kur’ani, a janë ehli kitab apo jo, me një argument e vërtetojmë se ata nuk i takojnë këtij grupi, sepse sabejët janë adhurues të melekëve dhe gjësendeve natyrore, kurse zoroastrët apo mexhusët janë adhurues të zjarrit. Në fakt sabejët sipas disa dijetarëve thuhet se veprojnë vepra të zoroastrëve, janë adhurues të yjeve, të trupave qiellorë, e ka disa që llogariten edhe si besimtarë. Besojnë në librin e quajtur Ginza (Ginzarija) që ata e llogarisin si suhufet e Ademit a.s., libër ky i botuar në Lajfzig të Gjermanisë Lindore në vitin 1867, si dhe disa libra tjerë po ashtu të botuara në Kopenhagen në vitin 1815 i quajtur “Drashia d Jahja” ose “Mësimet e Jahjasë” dhe Kolasta. [23] I njëjti fakt dhe realitet është edhe për zoroastrët apo mexhusët të cilët përjashtohen nga kategoria e sintagmës ehli kitab apo ithtarët e librit.
Mirëpo, ajo e cila me të vërtetë na bënë të dyshojmë se sot a ka me të vërtetë ehli kitab, janë të metat apo mangësitë e tyre, e që janë: ata tradhtojnë premtimin e tyre ndaj Allahut, ata nuk falin namaz, nuk japin lëmoshë (zeqat), ata nuk e mbështesin fenë e All-llahut, shtrembërojnë shpalljen dhe nuk dëgjojnë këshillat, ata janë frikacakë, nuk luftojnë në rrugën e All-llahut, ka të tillë që nuk e tradhtojnë atë që u është besuar, por ka edhe të tillë të cilët tradhtojnë, disa u nënshtrohen ajeteve të All-llahut dhe i zbatojnë ato, por ka edhe që nuk i zbatojnë, bëjnë mëkate dhe punë të këqija, klerikët e tyre nuk i ndalojnë nga ato të këqija, për shkak të xhelozisë, ata bien në mosmarrëveshje, përkundër dëshmive të qarta do të vazhdojnë të mos besojnë, ata duan t’i devijojnë ata që janë në rrugë të drejtë, të vërtetën e përziejnë me të pavërteta dhe të drejtën e fshehin, botën tjetër e llogarisin vetëm si pronë e tyre, edhe nëse hyn në xhehennem aty do të qëndrojnë vetëm disa çaste, janë të dhënë shumë pas kësaj bote, duan të jetojnë një mijë vjet, i referohet bir i Perëndisë, u dorëzohen plotësisht njerëzve të tjerë dhe ata i bëjnë zotëra të tyre, ajetet e Librit që atyre u konvenon i zbatojnë, kurse ato ajete që nuk u konvenojnë nuk i zbatojnë, në vend që të besonin në atë që u ka shpallur Allahu, preferojnë të besojnë në besimin e të parëve të tyre”. [24] A ka ose jo, vet debatet e shumta vërtetojnë se ata edhe janë edhe nuk janë, edhe ekzistojnë edhe nuk ekzistojnë. Ne vetëm themi: All-llahu a’lem bi muradihi.
VIII – Përfundim
Islami është fe e përgjithshme (universale) e cila nën ombrellën e vet i ka ruajtur të gjitha të drejtat që u takojnë atyre që nuk janë në këtë fe. Pikërisht toleranca, mirëkuptimi, bashkëpunimi dhe solidariteti që mbretëron sot në botë mes muslimanëve dhe të tjerëve është argument i pakontestueshëm se njerëzit e besimeve të tjera e përqafojnë Islamin.
Sikur të mos ekzistonte Islami, bota si në të kaluarën ashtu edhe sot do të haste në kundërshtime të mëdha dhe kundërthënie rreth asaj se kush duhet që të dëgjohet dhe të respektohet: Krijuesi apo krijesa.
E gjithë kjo është mëshirë nga ana e All-llahut xh.sh. që ithtarët e librit si në kohën e tyre paraprake ashtu edhe në këtë aktuale, ekzistojnë, jetojnë dhe veprojnë, falë Islamit dhe muslimanëve.
Argumentet janë të shumta se kur ehli kitabët apo të njohur në Sheriat si dhimmi kanë jetuar më mirë. Në kohën e Pejgamberit të fundit të All-llahut, Muhammedit a.s., ata kishin statut të veçantë jetese, në kohën e sahabëve, tabiinëve, tebei tabiinëve, dinastive të ndryshme dhe perandorisë osmane.
Po e përfundoj këtë punim modest me një thënie që e ka thënë njëri ndër mendimtarët dhe shkencëtarët e mëdhenj botëror, Gustav Le Bon i cili thotë:
“Toleranca e Muhammedit ndaj hebrenjve dhe të krishterëve ishte vërtetë e madhe; themeluesit e feve të tjera që u shfaqën para tij, Judaizmi dhe Krishterimi në veçanti, nuk përcaktuan një dashamirësi të tillë. Kalipsa e tij pasoi politikën e njëjtë dhe toleranca e tij është vlerësuar nga skeptikët dhe besimtarët kur ata studionin për historinë e arabëve në thellësi”. [25]
IX – Literatura e konsultuar
القرآن الكريم
Kur’ani – përkthim me komentim në gjuhën shqipe, Sherif Ahmeti, Medine, 1988.
Ekrem Sarikçioglu, Historia e feve prej fillimit deri sot, Logos-A, Shkup, 2007.
Ekrem Murtezai, Fjalor i feve, Rilindja, Prishtinë, 2000.
Mr. Qani Nesimi, Ortodoksizmi te shqiptarët (historia e religjioneve), Tetovë, 2005.
Dr. Qani Nesimi, Dialogu – obligim hyjnor, Logos-A, Shkup, 2005.
7. Dr. Jusuf el-Kardavi, Jomuslimanët në shoqërinë islame, SHBK, Prishtinë, 2002.
8. Dr. Jusuf el-Kardavi, Hallali dhe Harami në Islam, Furkan ISM, Shkup, 2000.
Dr. Salih bin Husejn el-Ajid, Të drejtat e jomuslimanëve në shtetin islam, Logos-A, Shkup, 2005.
Safijurrahman El-Mubarekfuri, Nektari i vulosur i Xhennetit, SJRC, Prishtinë, 2002.
Ismail Raxhi el-Faruki, Tevhidi – implikimet e tij për mendimin dhe jetën, Logos-A, Shkup, 2006.
Rahmetullah el-Hindi, Triumfi i të vërtetës / hebraizmi-krishterimi-Islami, Logos-A, Shkup, 1998.
Imam Ismail ibn Omer ibn Kethir, Tefsiri i Ibn Kethirit, Fondacioni i Rinisë Islame, Zurich, 2007 (vazhdon edhe gjatë viteve tjera).
Muhammed el-Gazali, Komenti tematik i Kur’anit Famëlartë, Logos-A, Shkup, 2007.
Dorëshkrime të ndryshme (Zija Abdullahu, Sabri Bajgora, Serdar Efe, etj.)
http://www.forumishqiptar.com/
http://www.sq.wikipedia.org/wiki/Jahudizmi
http://www.explorerunivers.com/spiritualitet-f23/judaizmi-t510.htm
http://www.vizion-islam.com
http://www.breziiri.com
http://www.ejabat.google.com/ejabat/thread?tid=45d6592297ccfe93
http://www.kuranvebiz.com/_-Ehl_i-Kitap-kavram
http://www.islamreligion.com/articles/381/
http://www.horizonti.com/libri/hallalli_dhe_harami/martesa.html
Fusnotat
[1] Murtezai, Ekrem; Fjalor i feve ( -sektet, rendet, bashkësitë, lëvizjet, doktrinat e fenomenet-), fq.325-326, Rilindja, Prishtinë, 2000
[2] El-Mubarekfuri, Safijurrahman, Nektari i vulosur i Xhennetit, fq. 80, SJRC, Prishtinë, 2002
[3] Ali imran ; 113
[4] Ali imran ; 199
[5] Bekare ; 62
[6] Sarikçioglu, Ekrem, Historia e Feve prej fillimit deri sot, fq. 382, Logos-A, Shkup, 2007
[7] A’raf ; 156
[8] http://sq.wikipedia.org/wiki/Jahudizmi
[9] http://www.explorerunivers.com/spiritualitet-f23/judaizmi-t510.htm
[10] http://www.vizion-islam.com
[11] Sarikçioglu, Ekrem, Historia e Feve prej fillimit deri sot, fq. 383, Logos-A, Shkup, 2007
[12] Bekare : 120
[13] Ali Imran : 67
[14] Nesimi, Qani, Dialogu – obligim hyjnor, fq. 133-135, Logos-A, Shkup, 2005
[15] Sarikçioglu, Ekrem, Historia e Feve prej fillimit deri sot, fq. 444, Logos-A, Shkup, 2007
[16] Abdullahu, Zija, Studim mbi fetë (përmbledhje ligjëratash), fq. 33, FSI, Prishtinë, 2002-2003
[17] http://www.breziiri.com
[18] Maide : 5
[19] Bekare : 256
[20] Dr. El-Kardavi, Jusuf, Hallali dhe Harami në Islam, fq. 164, Furkan ISM, Shkup, 2000. Shih edhe
http://www.horizonti.com/libri/hallalli_dhe_harami/martesa.html
[21] Dr. el-Kardavi, Jusuf, Jomuslimanët në shoqërinë islame, SHBK, Prishtinë, 2002.
[22] Dr. el-Ajid, Salih bin Husejn, Të drejtat e jomuslimanëve në shtetin islam, Logos-A, Shkup, 2005
[23] http://ejabat.google.com/ejabat/thread?tid=45d6592297ccfe93 ; Shih edhe: Sarikçioglu, Ekrem, Historia e Feve prej fillimit deri sot, fq. 227-247, Logos-A, Shkup, 2007
[24] http://www.kuranvebiz.com/_-Ehl_i-Kitap-kavram (dorëshkrim: Serdar Efe).
[25] http://www.islamreligion.com/articles/381/
