Bibla dhe Kurani Studime Komperative
Dr. Maurice Bucaille
Në Kur’an ka një numër të kosiderueshëm temash, të cilat janë shënuar më përpara në Bibël. Këto janë, para së gjithash, tregime mbi profetët: Nuhun(Noa), Ibrahimin( Abrahamin), Jusufin (Josifin), Iliasin (Ilian), Junusin (Jonas), Ejjubin (Job), Musain (Moisiun); mbi mretërit e Izraelit, si : Shaulin, Davudin (Davidin), Sulejmanin (Solomon), t’i përmendim vetëm tregimet kryesore të përbashkëta mbi mbretërit e Izraelit, duke lënë anash ato që nuk thonë asgjë më shumë vetëm se kujtojnë. Këtu hyjnë, gjithashtu tregimet edhe më specifike mbi ngjarjet e mëdha të mbinatyrshme, siç janë p.sh krijimi i tokës dhe i qiellit, krijimi i njeriut, Përmbytja, Dalja e Musait. Këtu është edhe gjithë ajo që ka të bëjë me Isanë (Jezusin), me nënën e tij Mejremen (Marien), kur është fjala për Besëlidhjen e Re.
Në çfarë mendimesh mund të na cysin temat që janë trajtuar në dy Shkrimet në funsion të njohurive bashkëkohore, te të cilat mund të arrihet krahas teksteve të shenjta?
DHE NJOHURITË BASHKËKOHORE
Kur është fjala për paralelen Kur’ani – Ungjijtë, së pari duhet të themi se anjëra nga temat e Ungjijve që janë kritikuar në pikëpamje shkencore – e që i kemi përmendur në pjesën e dytë të këtij libri – nuk është shënuar në Kur’an.
Isai a.s., në Kur’an është objekt i shumë referencave. Këto për shembull, janë: paralajmërimi që i bëhet babait të Mejremes për lindjen e saj, paralajmërimi i Mejremes për lindjen e çuditshme të Isait a.s., natyra e Isait a.s., profetit të nivelit më të lartë, cilësitë e tij prej Mesiu (Mesiha), Shpallja , të cilën ua drejtoi njerëzve duke e vërtetuar dhe përshtatur Teuratin (Torën), predikimi i tij, nxënësit e tij apostuj, çuditë, ngritja e tij definitive tek All-llahu, roli i tij në Ditën e Gjykimit etj.
Surja 3 dhe 19 në Kur’an (që mban emrin Mejreme) i kushton pjesë të gjatë familjes së Isait a.s. Ato tregojnë për lindjen e nënës së tij, Mejremes, për rininë e saj, për paralajmërimin e Mejremes për mëmësinë e çuditshme të saj, Isai a.s. quhet “Biri i Mejremes”, kurse fillimi i brezit të tij është dhënë në lidhje qenësore me nënën e tij, gjë që është logjikisht e përkryer, pasi që Isai a.s. nuk kishte baba biologjik. Kur’ani ketu nuk pajtohet me Ungjijtë sipas Mateut dhe Lukës, të cilët siç e kemi treguar, kanë dhënë pasardhës meshkuj.
Sipas gjinisë së nënës, Isai a.s. në Kur’an është futur ndër pasardhësit e Nuhut, Ibrahimit dhe të babës së Mejremes ( Imran në Kur’an):
“All-llahu e zgjodhi (pejgamber) Ademin, Nuhun, familjen e Ibrahimit, familjen e Imranit mbi popujt e tjerë (të asaj kohe). Që janë pasardhës të njëri tjetrit. All-llahu dëgjon gjithçka dhe i di të gjitha. (S3 – A33-34)
Kështu Isai a.s. është pasardhës i Nuhut dhe i Ibrahimit nga nëna, Mejremja, dhe nga babai i saj, Imrani.
Në Kur’an nuk janë shënuar gabimet nominale të Ungjijve që kanë të bëjnë me fisin e Jezusit (Isait a.s.), me pamundësinë e renditjes gjenealogjike nga Besëlidhja e vjetër, kur është fjala për fisin e Abrahamit (Ibrahimit), që e kemi shqyrtuar në pjesën e parë dhe të dytë.
DHE NJOHURITË BASHKËKOHORE
Më parë janë disa aspekte të kësaj paraleleje për Besëlidhjen e Vjetër. Kështu krijimi i botës sipas Biblës ka qenë objekt i një studimi kritik në një pjesë të këtij libri kushtuar Besëlidhjes së Vjetër.
E njëta temë është shqyrtuar në versionin që e jep Shpallja kur’anore. Krahasimet janë bërë: nuk ka arsye që të kthehemi në këtë çështje.
Njohuritë historike, si duket, janë shumë të paqarta, kurse të dhënat arkeologjike shumë të reduktuara në mënyrë që të tërhiqen paralel në dritën e njohurive bashkëkohore për probleme që kanë të bëjnë me mbretërit e Izraelit, – objekt i përbashkët i tregimeve të Kur’anit dhe të Biblës.
Sa i përket profetëve, këtyre problemeve mund t’i afrohemi mbi bazë të të arriturave bashkëkohore shkencore aq sa ngjarjet e paraqitura kanë pasur (ose nuk kanë pasur) vazhdimësi historike, e cila ka lënë ( ose nuk ka lënë) gjurmë që do të arrinin deri te ne.
Dy tema që janë objekt i tregimeve të përbashkëta për Kur’anin dhe Biblën janë në gjendje ta tërheqin vëmendjen tonë dhe të shqyrtohen në dritën e njohurive të kohës sonë. Këto janë:
– Përmbytja
-Dalja e Moisiut (Musait)
– e para sepse në histori e civilizim nuk ka lënë gjurmë që implikon tregimi biblik, kurse njohuritë bashkëkohore nuk i bëjnë kritika tregimit kur’anor;
– e dyta, për arsye se duket që tregimi kur’anor dhe biblik, në vijat kryesore, e plotësojnë njëri-tjetrin dhe njohuritë bashkëkohore, siç duket, i japin mbështetje të fortë historike, si njërit ashtu dhe tjetrit.
RIKUJTIMI I TREGIMIT BIBLIK DHE KRITIKAVE QË NXIT AI
Shqyrtimi mbi Përmbytjen sipas Besëlidhjes së Vjetër, në pjesën e parë të librit, ka sjellë deri te këto konstatime:
në Bibël nuk është një tregim për Përmbytjen, por dy tregime që kanë qenë të redaktuara në epoka të ndryshme:
– tregimi Jehovaistik, i shekullit IX para erës sonë
– tregimi Priftëror, i shekullit IV para erës sonë, i cili quhet kështu sepse është vepër e priftërinjve të asaj epoke.
Këto tregime nuk janë vendosur njëri afër tjetrit, por janë të gërshetuara, kurse pjesë të njërit përzihen me pjesët e tjetrit, duke ndryshuar fragmentet që i takojnë njerit me ato që i takojnë tjetrit burim. Komentimet e përkthimit të Zanafillës nga R. P. De Vaux, profesor i Shkollës Biblike të Jeruzalemit, tregojnë në mënyrë të përkryer këtë ndarje të pjesëve të tregimeve në dy burime; tregimi fillon dhe mbaron me fragmentin Jehovaistik; gjithsej janë dhjetë fragmente Jehovaistike; ndërmjet secilit prej tyre është futur fragmenti priftëror( ose gjithsej nëntëfragmente priftërore). Ky mozaik i teksteve është koherent vetëm në pikëpamje të renditjes së episodeve, sepse ekzistojnë kundërthënie të hapëta ndërmjet dy burimeve. Këto janë, sipas R.P. de Vauxit, “dy tregime mbi përmbytjen, në të cilat kataklizma është shkaktuar me ndihmëne lloj-lloj fuqish lëvizëse, ka ndryshime në kohëzgjatjedhe në të cilat Noa fut në Anije numër të ndryshëm të shtazëve”.
Nga njohuritë bashkëkohore që kemi, tregimi i plotë biblik mbi Përmbytjen nuk mund të pranohet për këto dy arsye:
a) Besëlidhja e Vjetër e konsideron Përmbytjen si kataklizmën universale
b) fragmentet e burimit Jehovaistik nuk e përcaktojnë datën, kurse tregimi priftërore vendos në epokën në të cilën një kataklizmë e tillë nuk ka mundur të ndodhë.
Argumentet në të cilat bazohemi janë si vijojnë:
Tregimi Priftëror e saktëson Përmbytjen duke thënë se ka ndodhur kur Noa ka qenë 600 vjeç, kurse sipas gjenealogjive të kapitullit të pestë të Zanafillës ( që po ashtu janë burim priftëror dhe që i kemi përmendur në pjesën ë parë të këtij libri) dimë se Noa është lindur 1.056 vjet pas Adamit. Nga kjo del se Përmbytja ka ndodhur 1.656 vjet pas krijimit të Adamit. Në anën tjetër, tabela gjenealogjike e Abrahamit, që e jep Zanafilla (11, 10-32), sipas të njëjtit burim, bën të mundshme që të përcaktojmë se Abrahami u lind 292 vjet para Përmbytjes.
Pasi dihet se Abrahami ka jetuar rreth 1.850 vjet para erës sonë, Përmbytja , sipas Biblës, vendoset në shekullin XXI ose XXII para erës sonë. Kjo përllogaritje është plotësisht e përputhshme me shënimet e Biblave të vjetra, në të cilat kanë qenë shkruar këto indikacione kronologjike para tekstit biblik, në kohën kur për shkak të mungesës së njohurive njerëzore mbi këtë lëndë – në mungesë të argumenteve të kundërta – të dhënat kronologjike biblike kanë qenë pranuar nga lexuesit pa diskutim90.
Si do të mund të paramendohej sot që një kataklizëm universale e ka shkatërruar jetën në tërë sipërfaqen e tokës (përveç të strehuarve në Anije) në shekullin XXI oseXXII para erës sonë? Në atë kohë, në shumë pika të Tokës, kishin lulëzuar civilizimet, gjurmët e të cilave janë ruajtur për pasardhësit. Në Egjipt, për shembull, kjo është mes-periudha ndërmjet Mretërisë së Vjetër dhe të Re. Duke e ditur gjithë atë njohuri nga historia e kësaj epoke, do t’ishte qesharake të pohojmë se atëherë i tërë civilizimi ka qenë shkatërruar nga Përmbytja.
Kështu, nga aspekti historik, mund të pohojmë se tregimi i tillë mbi Përmbytjen, siç e ka paraqitur Bibla, është dëshmi formale e manipulimit njerëzor me Shkrimet.
Kur’ani ofron version të ndryshëm të tërësisë e cila nuk nxit kritika nga pikëpamja historike.
Kur’ani nuk ofron tregim të vazhdushëm mbi Përmbytjen. Sure të shumta flasin për dënimin që i është imponuar popullit të Nuhut. Tregimi më i plotë është në suren 11, në ajetin 25 deri 49. Surja 71, e cila mban emrin e Nuhut, evokon sidomos predikimin e Nuhut, si në ajetet105deri 115të sures 26. Por, para se të ballafaqohemi me zhvillimin e ngjarjeve në kuptimin e plotë të fjalës, Përmbytja duhet ta vendosim ashtu siç e tregon Kur’ani – në raport me konteksin e përgjithshëm të dënimit që Zoti ua imponon bashkësive që kanë gabuar duke i shkelur urdhrat eTij.
Derisa Bibla thotë se Përmbytja universale ishte dënim për tërë njerëzimin ateist, Kur’ani, përkundrazi, përmend shumë dënime që u janë imponuar bashkësive të përcaktuara shumë mirë:
Këtë e shohim në ajete 35 deri 39 të sures 25:
” Ne edhe Musait i patëm dhënë Librin, e bashkuam me vëllain e vet, Harunin, që ta ketë si ndihmës. U thamë: “Shkoni ju të dy tek ai popull që i përgënjeshtroi argumentet Tona!”E Ne pastaj i shkatërruam ata shumë keq. Ne e përmbysëm edhe popullin e Nuhut meqë ata ë dërguarit i quatën rrenacak, e për njerëzit, të cilët mendojnë, le të marrin mësim nga ata. E për mizorët Ne kemi përgatitur dënim tërëndë. Edhe Adin, Themudin, banorë e Res-it dhe shumë gjenerata ndërmjet tyre (i shkatërruam). E secilit prej tyre u patëm sjellë arguente, por të gjithë i rrënuam”. (S25 – A35-39)
Në suren 7, ajete 59 deri93 përmbajnë kujtimet e dënimeve që e kanë goditur popullin e Nuhut, të Adit, të Themudit, të Sodomës dhe të Medjenit, posaçërisht.
Kështu Kur’ani e paraqit kataklizmën e Përmbytjes si dënim për popullin e Nuhut, para së gjithash; kjo përbën ndryshimin themelor ndërmjet dy tregimeve.
Ndryshimi tjetër themelor është ai që Kur’ani, përkundër Biblës, nuk e përcakton as kohën e Përmbytjes , as sa ka zgjatur kjo kataklizmë.
Shkaqet e Përmbytjes janë gati të njëjtë në të dy tregimet. Tregimi priftëror në Bibël (Zanafilla 7, 11) përmend dy që bashkohen: “Atë ditë – vërsulen të gjitha burimet e pafundshme, dhe hapen portat qiellore”.
Kur’ani në ajete 11 dhe 12 të sures 54 thotë:
“Atëherë Ne me një shi vrullshëm i hapëm dyert e qiellit. Dhe Ne tokën e zbërthyem në burime uji, kurse uji u bashkua siç ishte caktuar”. (S54 – A11-12)
Kur’ani është shumë i qartë kur është fjala për përmbajtjen e Anijes. All-llahu i ka dhënë urdhër Nuhut – kurse ky atë e ka zbatuar me besnikëri – që të vendosë në anijë atë që do ta mbijetojë kataklizmën:
“Ngarko (në Anije) nga një çift të çdo lloj kafshëve dhe njerëzit e shtëpisë sate – pëveç atyre për të cilët folëm – dhe besimtarët! E me të ka pasur pak të atillë që kanë besuar”. (S11 – A40).
Nga familja është përzënë një djalë i mallkuar për të cilin na tregojnë ajetet 45 dhe 46 të po kësaj suereje dhe as lutjet e Nuhut drejtuar Zotit nuk kanë mundur ta ndyrshojnë vendimin. Kur’ani thotë se në Anije, pëveç familjes së liruar nga ky djalë i mallkuar, ka pasur edhe udhëtarë të tjerë, të pakët në numër, që kanë besuar në Zotin.
Bibla nuk i përmend këta të fundit në mesin e udhëtarëve të Anijes. Ajo, në të vërtetë, jep tri versione mbi atë që ka brenda Anija:
– sipas tregimit priftëror këta janë: Nuhu, Familja e tij pa përjashtim, dhe nga një çift prej çdo lloj
– në tregimin jehovaistik, është bërë dallim ndërmjet kafshëve të pastra dhe shpendëve, në një anë, dhe ndërmjet kafshëve të papastra, në anën tjetër (nga të parat Anija ka marrë nga shtatë të çdo lloji, meshkuj dhe femra, nga të dytat vetëm nga një çift)
– sipas një vargu të përmirësuar jehovaistik (Zanafilla 7,8), është marrë nga një çift prej secilit lloj, të pastër ose të papastër. Tregimi mbi Përmbytjen në kuptimin e vërtetë të fjalës, që është dhënë në suren 11, ajetet 25 deri 49 dhe në suren 23 ajetet 23 – 30, dhe tregimi biblik nuk ofron ndonjë ndryshimm e karakter të veçantë.
Vendi në të cilin has Anija, sipas Biblës është kodra Ararat (Zanafilla 8,4), sipas Kur’anit “Al Xhudij” (S11 – A44). Ky mal do të jetë pika më e lartë e kodrës Ararat në Jermeni, por asgjë nuk tregon që njerëzit nuk i kanë ndryshuar emrat për t’i përshtatur të dy tregimet. R. Blashere e pohon këtë. Sipas këtij autori, do të ketë ekzistuar një masiv në Arabi i quajtur Al Xhudij. Përshtatja e emrave mund të jetë bërë artificialisht.
Në fund të fundit, ekzistojnë ndryshime të rëndësishme ndërmjet tregimeve kur’anore dhe biblike. Disa nga ato i ikin çdo shqyrtimi kritik, meqë nuk ekzistojnë të dhëna objektive. Por kur kemi mundësi t’i verifikojmë dëshmitë e Shkrimeve me ndihmën e të dhënave të sigurta, atëherë – sa i përket Përmbytjes në kohë dhe hapësirë – provohet qartë mospërputhja e tregimit biblik me kontributet e njohurive bashkëkohore përkundër kësaj, tregimi kur’anor është i liruar nga çdo element që e shkakton kritikën objektive. A thua njerëzit ndërmjet epokës së tregimit biblik dhe epokës së tregimit kur’anor kanë marrë informacione të cilat do të mund të hidhnin sado pak dritë në një ngjarje të tillë? Pa dyshim jo, sepse, prej Besëlidhjes së Vjetër deri të Kur’ani, i vetmi dokumentacion që njerëzit e kanë pasur mbi këtë ngjarje të lashtë ka qenë vetë Bibla. Nëse faktorët njerëzore nuk mund t’i shpjegojnë ndryshimet që janë bërë në tregime në pikëpamje të përshtatjes me njohuritë bashkëkohore, duhet pranuar një shpjegim tjetër: Shpallja e cila ka ardhur pas asaj që e përmban Bibla.
Me Daljen e Moisiut (Musait) dhe grupit të tij nga Egjipti, në etapën e parë të vendosjes së tij në Kanan, i afrohemi një ngjarje me rëndësi shumë të madhe, një ngjarjeje të sigurtë historike, që përputhet me kontekstin e njohur, përkundër disa citimeve që hasim aty-këtu, të cilat kanë për qëllim që kësaj ngjarjeje t’i japin vetëm karakter legjendar.
Në Besëlidhjen e Vjetër, Dalja – me tregimin mbi udhëtimin nëpër shkretëtirë pas Daljes nga Egjipti dhe tregimin mbi besën që Zoti e ka lidhur në kodrën e Sinait – e përbën librin e dytë të Teuratit ose Tores. Kur’ani, nëtyrisht, i jep po ashtu shumë vend: rrëfimit mbi marrëdhëniet e Musait dhe vëllait të tij, Harunit, me Faraonin dhe ai mbi Daljen nga Egjipti tregimet e tjera kanë zënë vend në më shumë se dhjetë sure, si në suret 7, 10, 20 dhe 26, ose dhe në tregimet më të ngjeshura ose në kujtimet e thjeshta. Emri i Faraonit, figurës qëndrore nga ana egjiptiane, përmendet gjashtëdhjet e katër (64) herë në Kur’an dhe në njëzet e shtatë (27) sure, duke përjashtuar ndonjë gabim.
Studimi i dy tregimeve kur’anore dhe biblike është me interes të veçantë, meqë, për ndryshim nga ajo që kemi parë, për shembull, në Përmbytje, dy tregime këtu pajtohen në thelb. Në të vërtetë kanë ndonjë divergjencë, por tregimi biblik ka vlerë më të madhe historike, pasi siç kemi parë, çon nga identifikimi i Faraonit ose më mirë i të dy faraonëve për të cilët bën fjalë, kurse Kur’ani e plotëson me informacion pikën fillestare biblike të kësaj hipoteze. Këtyre dy burimeve të Librave të Shenjtë ju shtohen të dhënat bashkëkohore nga egjiptologjia dhe, në këtë mënyrë, duke bërë ballafaqimin e Kur’anit, të Biblës dhe të njohurive të kohës sonë, arrin ta vendosin episodin e Librave të Shenjtë në kontekstin historik.
Tregimi biblik fillon duke përkujtuar hyrjen e hebrejve në Egjipt, të cilët, me Jakobin ju bashkangjiten Josifit. Në atë kohë “në Egjipt mbretëronte një mbret i ri i cili nuk e ka njohur Josifin” (Dalja 1,8). Kjo është koha e shtypjes, Faraoni ju imponon hebrejve ndërtimin e qyteteve të cilat Bibla i quan Pitom dhe Ramzes. Për ta evituar vërshimin demografik të hebrejve Faraoni jep urdhër që të hidhen në lumë të gjitha foshnjat e lindura meshkuj. Moisiun nëna e vet arriti ta ruajë tre muaj pas lindjes por, më në fund, u detyrua ta hidhte edhe ajo duke e vendosur në një kosh prej thuprash papirusi në të cilin e la në breg të lumit. Aty e gjen vajza e Faraonit, e merr dhe ja jep për ta mëkuar pikërisht nënës së tij, sepse motra e Moisiut, e cila u kujdes të shikojë se kush do të mirrte fëmijën, u bë sikur nuk e njihte dhe i propozoi princeshës mëndeshën, e cila nuk ishte askush tjetër por vetë nëna e fëmijës. Me të u sollën si me djalin e Faraonit dhe ju dha emri “Moisi”.
Moisiu si djalë i ri shkon në Midian, ku martohet dhe qëndron një kohë të gjatë. Detaj me rëndësi: “pas shumë vitesh vdiq mbreti egjiptas”, lexojmë në librin e Daljes (2, 23).
Zoti i jep urdhër Moisiut për ta gjetur Faraonin dhe t’i nxjerrë vëllezërit e vet nga Egjipti (rrëfimi mbi këtë urdhër është përfshirë në episodin mbi drurin flakërues). Haruni (Aroni), vëllai i Moisiut, do t’i ndihmojë në këtë detyrë. Ja, sepse, pas kthimit në Egjipt, Moisiu dhe vëllai i tij shkojnë te Faraoni, trashëgimtari i atij, gjatë sundimit të të cilit u lind Moisiu para shumë kohësh.
Faraoni nuk pranon që hebrejtë e grupit të Moisiut të largohen nga Egjipti. Zoti i shfaqet përsëri Moisiut dhe urdhëron të shkojë te Faraoni me po atë lutje. Moisiu, sipas Biblës, atëherë ishte 80 vjeç. Ai, me ndihmën e magjisë, i tregon Faraonit se ka fuqi të mbinatyrshme. Kjo nuk mjaftonte: atëherë Zoti i sjell Egjiptit fatkeqësitë e njohura mirë: ujin e lumit e kthen në gjak, invazioni i bretkosave, i mushkonjave dhe i këpushave ngordhja e kafshëve, paraqitja e të thatëve në lëkurën e njerëzve dhe kafshëve, breshëri, karakalecat, errësira, vdekja e të parëlindurve, por Faraoni akoma nuk pranon t’i lëshojë hebrejtë.
Atëherë ata, të gjashtëqindmijët (600.000) ikin nga qyteti Ramzes “mbi të gjithë gra dhe fëmijë” (Dalja 12,37). Atëherë “Faraoni e përgatiti qerren e tij dhe i priu ushtrisë. I mori gjashtëqind qerre që i zgjodhi vetë dhe qerre të tjera nëpër Egjipt. Dhe në të gjithë qerret ishin mburojat… Mbreti i Egjiptit u nis t’i ndjekë hebrejtë që u larguan me duar të ngritura” (Dalja 14,6 – 8). Egjiptianët e arritën grupin e Moisiut në bregun e detit. Moisiu ngriti shkopin e vet, deti u hap para tij dhe njerëzit e tij kaluan detin nëpër terë. “Egjiptasit: të gjithë kuajt e Faraonit, qerret dhe kalorësit, u lëshuan pas tyre në det, për t’i ndjekur” (Dalja 14,23). “Kështu ujrat, duke u kthyer pas, i mbytën qerret, kalorësit dhe gjithë ushtrinë e Faraonit që ishte nisur në ndjekje të Hebrejve në det. Dhe nuk mbeti asnjë prej tyre”. (Dalja 14, 28 – 29).
Teksti i librit të Daljes është krejtësisht i qartë: Faraoni ishte vënë në krye të ndjekësve. Ai u shkatërrua, meqë libri i Daljes e tregon saktë se “nuk mbeti asnjë prej tyre”. Në të vërtetë Bibla e huazon këtë hollësi nga Psalmet e Davidit: Psalmi 106, vargu11 dhe psalmi 136, vargjet 13 – 15 që janë vepër e mëshirës “Ai e ndau Detin e Kuq, e kaloi Izrealin nëpërmes ujrave dhe e mbyti Faraonin dhe ushtrinë e tij në Detin e Kuq”. Nuk ka dyshim se këtu, sipas tregimit biblik shihet se Faraoni nuk ka dalë nga deti dhe është mbytur aty. Bibla nuk e thotë asnjë fjalë se çka është bërë me trupin e tij.
Në vija të përgjithshme tregimi kur’anor është analog me atë biblik. Atë duhet rikonstruktuar sepse është hartuar nga elemente të ndryshme dhe shprëndarë në shumë fragmente të librit.
Si Bibla, ashtu edhe Kur’ani nuk e përmend emrin e ndonjë personi që do mund ta bënte identifikimin e Faraonit, i cili ka sunduar në momentin e Daljes. Dihet vetëm se një përson nga Këshilli i tij është quajtur “Haman”: ai në Kur’an përmendet gjashtë herë (sure 28, ajete 6,8 dhe 38; sure 29, ajeti 39; sure 40, ajeti 24,36).
“Dhe kur Musai i tha popullit të vet: “kujtoni dhuntitë e All-llahut, kur ju shpëtoi prej njerëzve të faraonit, të cilat ju munduan në tortura më të këqija, të cilët ju therën djemtë tuaj, kurse vajzat e linin të jetojnë”. (S14 – A6).
Shtypja rikujtohet me të njëjtat shprehje në ajetin 141 sure 7. Por Kur’ani nuk i përmend si Bibla emrat e qyteteve që hebrejtë ndërtuan duke punuar angari. Episodi mbi Musain e lënë në bregun e lumit është treguar në suren 20, ajeti 39 dhe 40 dhe në suren 28, ajetet 7 – 13. Në tregimin kur’anor Musain e ka gjetur familja e Faraonit në ajetet 8 dhe 9 të sures 28, me të vërtetë thuhet:
“Dhe e gjetën njerëzit e faraonit që t’ju bëhet armik dhe hidhërim: – me të vërtetë faraoni, Hamani dhe ushtritë e tyre gjithësaherë kanë gabuar”. (S28 – A8).
Dhe gruaja e faraonit tha: “Ai do të jetë gëzim për mua dhe për ty! Mos e mbytni, ndoshta do të na jetë i dobishëm dhe mund ta adoptojmë për djalë”. E ata asgjë nuk parandien. (S28 – A9).
Sipas traditës muslimane gruaja e faraonit që u kujdes për Musain ishte Asia. Sipas Kur’anit, atë nuk e gjeti gruaja e faraonit por “njerëzit e tij” (Alu), domëthënë banorët e shtëpisë së tij.
Rinia e Musait, qëndrimi i tij në Medjen dhe martesa e tij janë treguar në suren 28, ajetet 13 deri 28.
Episodi i drurit flakërues është pikërisht në pjesën e parë të sures 20 dhe në ajete 30 deri 35 të sures 28.
Kur’ani nuk i përmend dhjetë fatkeqësitë e dërguara në Egjipt si shenjë e dënimit nga Zoti, si e për shkruan mjaft gjatë Bibla, por ky vetëm shkurtimisht i përmend pesë fatkeqësi (sure 7, ajeti 133):
vërshimin, karkalecat, këpushat, bretkosat dhe gjakun.
Ikja nga Egjipti është treguar në Kur’an pa saktësime gjeografike, siç i jep tregimi biblik, dhe pa shumë saktësi të tjera që janë shumë pak të mundshme në këtë të fundit. Është e vështirë të besohet si kanë mundur 600.000 njerëz me familjet e tyre të qëndrojnë për një kohë të gjatë në shkretëtirë si e thotë Bibla.
Ja si është evokuar vdekja e faraonit me rastin e ndjekjes së hebrejve:
“E faraoni me ushtritë e tij u nis pas tyre, por dallgët e detit i mbuluan”. (S20 – A78).
Hebrejtë ikën, faraoni vdiq, por trupi i tij u gjet: hollësi shumë e rëndësishme të cilën tregimi biblik nuk e përmend.
All-llahu thotë:
“Dhe Ne i nxorrëm përtej detit bijtë e Israelit, të cilët këmba – këmbës i ndiqte faraoni dhe ushtarët e tij, duke i ndjekur për shkak të rebelimit dhe armiqësisë92. E ai kur filloi të mbytet, bërtiti: “unë besoj se nuk ka Zot pëveç Atij në të cilin besojnë bijtë e Israelit, edhe unë i përulem!”
“E thua tani, kurse më parë rebeloheshe dhe mbillje përçarje!
Sot do ta shpëtojmë vetëm trupin tënd që të bëhet këshillë e urtë për ata pas teje”. (S10 – A90-92).
Ky fragment kërkon dy saktësime më preçize:
a) rrebelimi dhe armiqësia për të cilat bëhet fjalë duhet të kuptohen në lidhje me përpjekjet e Musait për ta bindur faraonin.
b) shpëtimi i faraonit ka të bëjë me kufomën e tij, sepse është saktësuar mirë në ajetin 98, surja 11, se edhe faraoni dhe të gjithë të tijët kanë qenë të mallkuar:
“Në Ditën e Gjykimit ai (faraoni) do t’i prijë popullit të vet dhe do ta fusë në zjarr”. (S11 – A98).
Domethënë, duhet mbajtur parasysh se sa i përket fakteve që janë të përshtatshme për konfrontim me të dhënat historike, gjeografike dhe arkeologjike, tregimi kur’anor dallon nga tregimi biblik në këto pika: në Kur’an nuk janë shënuar emrat e vendeve, as për qytetet që i ndërtuan hebrejtë e grupit të Musait, as për itenerarin e Daljes;
– në Kur’an nuk përmendet vdekja e një faraoni gjatë kohës sa qëndroi Musai ne Medjenë;
– në Kur’an nuk ka të dhëna mbi moshën e Musain kur ju lut faraonit;
– në Kur’an nuk ka shumë të dhëna të sakta për grupin e Musait, gjë që në Biblël është zmadhuar në mënyrë të dukshme deri në madhësi të pamundshme (600.000 njerëz me familjet e tyre do të formonin grupin mbi dy milion banorë);
– në Bibël nuk thuhet asgjë për gjetjen e trupin të faraonit pas vdekjes së tij.
Pikat e përbashkëta të dy tregimeve që duhet të theksohen për arsye që ne na interesojnë janë :
– Kur’ani vërteton se faraoni i ka shtypur hebrejtë e grupit të Musait;
– në asnjë tregim nuk përmendet emri i mbretit të Egjiptit;
– Kur’ani vërteton vdekjen e faraonit gjatë kohës së daljes nga Egjipti.
ME TË DHËNAT BASHKËKOHORE
Tregimet e Kur’anit dhe të Biblës, që bëjnë fjalë për qëndrimin e bijve të Israelit në Egjipt dhe për daljen e tyre, ofrojnë aspekte që mund të jenë objekt konfrontimi me njohuritë bashkëkohore. Thënë shkurt, në mënyrë mjaft të pabarabartë, për arsye se disa aspekte shkaktojnë probleme të shumta, kurse të tjerat japin pak shkas për diskutim.
HEBREJTË NË EGJIPT
Në përputhje me atë që është shkruar në Bibël (Zanafilla 15,13 dhe Dalja 12,40), duket se mund të themi, pa ndonjë rrezik se do të mashtrohemi, se hebrejtë kanë qëndruar në Egjipt prej 400 deri 430 vjet. Sido që të jetë puna, lidhur me këtë mospërputhje ndërmjet Zanafillës dhe Daljes, që është pak e rëndësishme, qëndrimi i tyre ka filluar në kohën e vendosjes së Josifit, (Jusufit), djali i Jakobit (Jakubit) dhe vëllezërve të tij në Egjipt, shumë kohë pas Abrahamit (Ibrahimit). Pëveç Biblës, e cila jep njoftime që sapo i përmenda, dhe Kur’anit, i cili përmend këtë vendosje pa as më të voglin indikacion kronologjik, nuk kemi, si të thuash kurrëfarë dokumenti të përshtashëm për të na ndriçuar këtë. Duke filluar me P. Monetin e deri Daniel – Ropsi, sot mbizotëron mendimi se shkuarja e Josifit dhe e vëllezërve të tij koinçidon me nisjen Hiksosit drejt Egjiptit, në shekullin XVII para erës sonë, dhe se një sovran hiksosk në Avaris, në deltë, e ka pritur mirë Josifin dhe vëllezërit e tij.
Ky vlerësim me siguri është në kundërthënie të plotë me atë që na mëson libri i parë i Biblës, “Mbi Mbretërit” (6,1), i cili e vendos Daljen nga Egjipti 480 vjet para ndërtimit të tempullit të Solomonit (rreth vitit 971 para erës sonë). Ky vlerësim do ta vendoste daljen përafërsisht rreth vitit 1450 para erës sonë, prandaj, hyrja në Egjipt ka ndodhur diku rreth viteve 1850 dhe 1880. Kjo është në të vërtetë epoka në të cilën, si mendohet sot ka jetuar Abrahami, të cilin, sipas të dhënave të tjera biblike do të duhej ta ndante koha prej 250 vjetësh nga Josifi. Ky fragment nga libri i parë i Biblës, “Mbi Mbretërit” është i papranueshëm sa i përket kronologjisë. Do të shihet se teoria që mbrohet këtu nuk mund të ketë vërejtje të tjera pëveç asaj që del nga ky libër, por pasaktësia e qartë e të dhënave kronologjike e zhvlerëson këtë vërejtje.
Ajo që hebrejtë lanë si gjurmë të qëndrimit të tyre në Egjipt është shumë e mjegullt, nëse lihen anash të dhënat nga Shkrimet e Shenjta. Por, praseprapë, ka disa dokumente hieroglifesh që e përmendin ekzistimin në Egjipt të një kategorie punëtorësh të quajtur apiru ose hapiru përkatësisht habiru, të cilët me ose pa të drejtë, janë identifikuar si hebrenjë. Me këtë emërtim shënohen punëtorët në ndërtimtari, në bujqësi, vjelësit etj. Nga kanë ardhur? Është e vështirë të thuhet. Si shkruan R. P. de Vaux “ata nuk janë pjesëtarë të popullatës lokale, nuk identifikohen me ndonjë klasë shoqërore, të gjithë ata nuk e kanë një mjeshtëri ose një status të njëjtë”.
Nën sundimin e Tutmozisit III, një papirus i quan “shërbëtorë stallash”. Dihet se Amenofisi II në shekullin e XV para erës sonë, ka sjellë 3.600 të tillë si robër nga Kanani, sepse siç shkruan R. P. de Vaux, kanë qenë fraksion i rëndësishëm i popullatës së Sirisë-Palestinës, rreth vitit 1.300, nën Setin I, të njëjtët apiru shkaktojnë ç në krahinën Bet-Shean të Kananit. Nën Ramzesin II kanë punuar si gurëgdhëndës ose bartës të shtyllave për veprat e faraonëve )portali i madh i Ramzes Miamonit). Nga Bibla dihet se hebrejtë, nën Ramzesin II, kanë ndërtuar kryeqytetin verior, Ramzesin. Në dorëshkrimet egjiptiane këta apiru përmenden që në shekullin e XII, dhe, për herë të fundit, nën Ramzesin III.
Por, apirut nuk përmenden vetëm në Egjipt. Prandaj a thua ky emër ka të bëjë vetëm me hebrejtë? Ndoshta është e nevojshme të thuhet se kjo fjalë fillimisht ka mundur të shpreh punëtorët që punonin angari, pa aluduar në prejardhjen e tyre dhe që në pastaj shprehja ka shërbyer për ta treguar profesionin e tyre. A nuk do të ishte me vend që të bëhet krahasimi me kuptimet e shumëllojshme që ka fjala “suisse” (Zvicerian), që tregon banorin e Zvicrës, ushtarin zviceran të monarkisë franceze, gardistin e Vatikanit ose nëpunësin e Kishës së krishterë?…
Sido që të jetë, nën Remzesin II, hebrejtë (Sipas Biblës), apiru (sipas teksteve të hieroglifeve), marrin pjesë në ndërtimin e veprave të mëdha, për të cilat ka dhënë urdhër faraoni dhe, mund të thuhet, edhe në punët angari. Nuk ka dyshim se Remzësi II ka qenë shtypës i hebrejve: qytetet Ramzes dhe Pitom, që përmenden në librin e Daljes, ndodhen në pjesën lindore të deltës së Nilit. Tanisi dhe Kantiri i sotëm rreth 25 km larg njëri-tjetrit, u përgjigjen këtyre qyteteve të lashta. Aty ka qenë kryeqyteti i veriut, të cilin e ka ndërtuar Ramzesi II. Ramzesi II është faraoni shtypës. Në këtë kontekst u lind Moisiu (Musai). Më sipër pamë se çfarë ishin rrethanat kur e shpëtuan duke e nxjerrë nga ujët e lumit. Emri i tij është egjiptian. P. Monteti këtë e tregoi në librin e vet “Egjipti dhe Bibla”: emrat Mesë ose Mesy janë në listën e fjalorit të emrave personal në gjuhën e hieroglifeve të Rankes. Musai është përkthim i tij në Kur’an.
Nën këtë emër Bibla i përmend dhjetë dënimet e dhëna nga Zoti dhe jep shumë hollësira mbi secilën prej këtyre “fatkeqësive”. Shumë prej tyre kanë aspekt dhe dimension të mbinatyrshëm. Kur’ani i jep vetëm pesë fatkeqësi dhe shumica janë zmadhim i fenomeneve natyrore: vërshimi, karkalecat, këpushat, bretkosat dhe gjaku.
Shpërthimi i karkalecave dhe i bretkosave është evokuar në Bibël. Ajo flet edhe për ujët e lumejve të kthyer në gjak, i cili vërshon tërë vendin (siç); Kur’ani përmend gjakun, por nuk bën fjalë për asnjë hollësi tjetër. Për këtë gjak mund të bëhen të gjitha supozimet.
Fatkeqësitë e tjera (mushkonjat këpushat të thatët në lëkurë, breshëri, terri, vdekja e të parëlindurve dhe ngrodhja e bagëtisë), të përshkruara në Bibël, zbulojnë prejardhje të ndryshme, siç është rasti edhe me tregimin mbi Përmbytjen, që është formuar me shtojca nga burime të shumëfishta.
Në Kur’an nuk është shënuar kurrëfarë itenerari, kurse Bibla e përmend një me shumë saktësi. R. P. de Vaux dhe P. Monteti i kanë studiuar të gjitha një nga një. Vendnisja ka qenë rajoni Tanis-Kantir, por në pjesën tjetër të rrugës nuk janë gjetur mbetje gjëkundi, të cilat do të dëshmonin tregimin biblik dhe nuk do të mund të thuhej në cilin vend është hapur deti për ta lejuar kalimin e grupit të Moisiut.
Merreët me mend një baticë e madhe, shkaqet e të cilës janë astronomike ose sizmike, lidhur me ndonjë erupcion të largët vullkanik. Hebrejtë e shfrytëzuan zbaticën e detit, kurse egjiptianët, që u vinin pas u shkatërruan nga batica. E tërë kjo sëhtë një supozim dhe azgjë tjetër.
Mund të arrijmë të dhënat pozitive lidhur me vendin e Daljes në kohë.
Që herët është konsideruar se Mineptahu, pasardhës i Ramzesit II, ka qenë faraon i Daljes së Moisiut (Musait). Po, Maspero, egjiptologu i famshëm i fillimit të këtij shekulli, a nuk shkroi, në vitin 1900, në “Udhëzuesin për vizitorët e muzeut të Kairos”, se Mineptahu”sipas një gojëdhëne me prejardhje aleksandrine, ka qenë faraoni Daljes, ai i cili, siç thonë, është mbytur në Detin e Kuq”. Unë nuk kam mundur të gjej dokumente në të cilët Maspero e ka mbështetur pohimin e vet, por autoriteti i autorit na detyron ta vlerësojmë më së shumti dëshminë e tij.
Nëse lëmë anash P. Montetin, atëherë egjiptologët modernë ose specialistët e shpjegimit të Biblës, të cilët kanë kërkuar argumente në dobi ose kundër kësaj hipoteze, janë shumë të rrallë. Përkundrazi, në dhjetëvjeçarët e fundit kemi qenë dëshmitarë të lulëzimit të hipotezave të ndryshme ndërmjet veti, të cilat, si duket, janë bërë ne qëllimtë kënaqjessë përputhjes me një hollësi nga tregimet e Shkrimeve të Shenjtë, kurse autorët nuk janë marrë me aspekte të tjera të tyre. Kështu shohim se si del në shesh kjo apo ajo hipotezë, e cila duket se përputhet me një aspekt të ndonjë tregimi, kurse autori i saj është munduar takonfrontojë me të gjitha të dhënat e tjera nga Shkrimet (prandaj , jo vetën nga Bibla), dhe, në të njëjtën kohë , me të gjitha të dhënat që i ofron historia, arkeologjia etj.
Njëri ndër supozimet më të çuditshme që kanë parë dritën e ditës ka qenë ai i J de Micelit(1960), i cili pretendon se ia ka dalë të caktojë ditën e Daljes, 9 prill 1495 para erës sonë, dhe këtë vetëm mbi bazë të llogaritjeve kalendarike. Meqë në atë kohë në Egjipt ka sunuduar Tutmozisi II, ai, sipas këtij autori, është faraon i Daljes. Meqë janë përshkruarlëndimet elëkurës në mumjen e Tutzmoisit II,që ky autor i quan leprozë, – nuk dihet pse – , dhe pasi njëra nga fatkeqësitë e Egjiptit që i përshruan Biblakanë qenë të thatët e lëkurës, ja vërtetimi për hipotezën! Ky konstruksin im çuditshëm nuk i merr parasysh aspak faktet e tjera nga tregimi Biblik, veçanërisht atë të përmendjes së qytetitRamzes në Bibël, që rrëzon çdo supozim mbi datën e Daljes para sundimit të një “Ramzesi”.
Sa i përket lëndimeve të lëkurës të Tutmozisit II, nuk është mirë të merret si argumentnë dobi të asaj që për këtë mbret egjiptjan të thuhet se është faraoni i Daljes, meqë edhe djali i tij, tutmozisi III, edhe nipi i tij, Amenofisi II, kanë të thatë në lëkurë93, për shkak të të cilëve disa autorë kanë shtruar hipotezën mbi sëmundje familjare. Nga sa u tha, shihet se hipoteza mbi Tutmozisin II nuk mund të mbrohet.
Po kështu qëndron puna edhe me hipotezën që e ka shtruar Daniel-Rops në librin e tij “Le Peuple de la Bible” (Populli biblik)94, duke ia dhënë Amenofisit Iirolin e faraonit të Daljes. Kjo hipotezë nuk duket më me bazë se paraprakja. Me arsyetimin se babi i tij, Tutmozisi II, ka qenë nacionalist i madh, Daniel- Rops e shpall Amenofisin II si përndjekës të hebrejve, kurse njerkën e tij, mretëreshën e famshme Hatshepsut, mretëreshën e cila e ka gjetur Moisiun.
Mbi baza më solide qëndron hipoteza e R.P. de Vaux mbi Ramzesin II, që merr në shqyrtim në librin e tij “Histoire ancienne d’Izrael” (Historia e lashtë e Izraelit)95, sepse, edhe nëse nuk pajtohet me të gjitha pikat e tregimit biblik, ajo së paku ka meritë se jep një të dhënë kapitale: ndërtimin e qyteteve Ramzes dhe Pitom nën Ramzesin II, që i përmendteksti bibilik. Domethënë, nuk mund të konsiderohet se Daljaështë më e herëshme sesa vendosja e Ramzesit II si sovran, ngjarje e cila sipas kronologjisë së Driotonit dhe të Vandierit, ka ndodhur në vitin 1301 para erës sonë, kurse sipas kronologjisë së Roëtonit, në vitin 1290 para erës sonë. Dy hipotezat e përmendura më sipër janë të papranueshme për këtë arsye: Ramzesi II është faraon i shtypjes për të cilin flet Bibla.
Sipas R.P de Vaux, Dalja ka ndodhur në gjysmën e parë ose afër gjysmëssë sundimit të Ramzesit II. Caktimi i datës sipas R.P. de Vaux është shumë e pasaktë : autori sugjeron këtë periudhë që t’i japë kohë grupit të Moisiut për t’u vendosur në Kanan dhe trashëgimtarit të Ramzesit II, faraonit Mineptah, i cili ka qenë i detyruar të mbajë rendin në kufijt e vendit pas vdekjes së babit të tij, t’i nënshtrojë bijtë e Izraelit, si tregon një stelë e vitit të 5-të të sundimit të tij, nëse mund tëthuhet kështu.
Dy argumente mund t’i kundërvihen kësaj hipoteze:
a) Bibla në Dalje(2, 23) shënon se mbreti egjiptjan ka vdekurnë kohën e qqëndrimit të Moisiutnë Medjan. Ky mbret egjiptjan është përshkruar në librin e Daljes si ai i cili me punë angari i ka detyruar hebrejtë t;i ndërtonin qytetet Ramez dhe pItom. Ky është Ramzesi II. Domethënë, dalja ka mundur të ndodhë vetëm nën trashëgimitarin e tij. Por R.P. de Vaux thotë se dyshon në burimin bibliktë vargut 23 në kapitullin e dytë të Librit të Daljes.
b) Edhe më shumë të çudit ajo se drejtori i Shkollës Biblike të Jeruzalemit, R. P. de Vaux, në paraqitjen e teorisë së vet mbi Daljen, nuk përmenddy fragmente të rëndësishme të Biblës që dëshmojnë se faraoni ka vdekur duke i ndjekur të ikurit, e cila hollësi Daljen e bën të papajtueshme me çfarëdo momenti tjetër pëveç me fundin e një sundimi. Me të vërtetë, nuk ka dyshim – kjo duhet përsëritur – se faraoni aty e ka humbur jetën . kreu 13 dhe 14 i Librit të Daljes janë të qartë në këtë pikë: “Për këtë faraoni përgatiti qerren e vet dhe i priu ushtrisë së vet…” (14,6). “Jehovai ia ngurtësoi zemrën faraonit, mretit egjiptjan, dhe ai u vu në ndjekje të izraelitëve, që shkuan me duar të ngritura”(14,8)… “Kështu ujrat, duke u derdhur pas, përmbytën qerret, kalorësit dhe tërë ushtrinë e faraonit që kidhte qenë vënë në ndjekje të Izraelitëve në det. Dhe nuk mbeti asnjë prej tyrë”. (14, 28-29. Për më tepër, Psalmi 136 i Davidit vërteton vdekjen e faraonit, duke nxitur Jehovain …” i cili i hodhi në Detin e Kuq”. (136,15).
Kështu, në gjalje të Moisiut,një faraon kishte vdekur derisa ky ishte në tokën e Midianit, kurse tjetri ka vdekur gjatë Daljes. Nuk është vetëm një faraon i Moisiut, por dy: Faraoni i shtypjes dhe faraoni i Daljes nga Egjypti. E vetmja hipotezë mbi Ramzesin II e R.P. de Vauxit nuk është e mjaftueshme sepse nuk shpjegon gjithçka. Shqyrtimet që do të pasojnë do të sjellin argumente plotësuese kundër saj.
P.Monetit e huazoi për shumë arsye gojëdhënën primitive aleksandrine që e përmend Maspero dhe e cila shumë më vonë haset në traditën Islame dhe në traditën e krishterë klasike 96. Toria e shtruar në librin e tij “L’Egypte et la Bible”(Egjipti dhe Bibla)është përforcuar me argumente plotësuese, sidomos më kontributet e drejtimit Kur’anor,në të cilat arkeologu i famshëm nuk ka aluduar aspak. Para se ti shqyrtojmë,le ti ktheheni Biblës.Libri i daljes përmend fjalët “Ramzes”, edhe pse nuk theksohet emri i faraonit. Ramzesi në Bibël është njëri nga dy qytetet e përmendura që janë ndërtuar me punë angari të hebrejve. Sot dihet se këto dy qytete i kanë takuar rajonit të Tanis- Kantirit, në pjesë lindore të deltës së Nilit, aty ku Ramzesi II dha urdhër për ndërtimin e kryeqytetit të vet të veriut. Me siguri se në këtë rajon ka pasur ndërtime edhe para Ramzesit II, por këtij i takon merita që nga ai ka bërë një vend të bukur. Gërmimet e dhjetëvjeçarëve të fundit ofrojnë dëshmi formale për këtë. Në ndërtimin e këtij i punësoi hebrejtë e robëruar.
Leximi i fjalës “Ramzes” nuk krijon huti në kohën tonë: fjala është bërë e zakonshme që kur Shampolioni, para 150 vjetësh, ka deshifruar hieroglifet duke i studiuar alfabetet kryesore që e shprehnin atë. Domethënë, jemi të mësuar ta lexojmë dhe ta shprehim duke e ditur çka do të thotë ajo. Por duhet ta mbajmë parasysh se kuptimi i hieroglifeve ka qenë humbur përafërsisht në shekullin e III të erës së krihsterë dhe se emri iRamzes është ruajtur vetëm në Bibël dhe në disa libra greke e latine të cilat pak a shumë, e kanë deformuar emrin: kështu Tacilinë “Analet” flet mbi Rhamsesin. Por Bibla në mënyrë shumë të sakt e ka ruajtur emrin: ajo e përmend katër herë në Pesëlibërshin ose Teuratin (Zanafilla 47, 11: Dalja 1, 11dhe12, 37: Numrat 33, 3dhe 33, 5).
Në hebraisht Bibla e shkruan emrin Ramzes në dy mënyra: Ra(e)mss ose Raeamss. Në botimin grek të Biblës, të quajtur Septuaginta, shkruan: Ramesse. Bibla latine (Vulgata) e shkruan: Ramesses. Në botimin e Biblës së Klementit, në frengjisht, (botimi i parë, 1621) fjala gjithashtu është shkruar: Ramesses; ky botim francez ka qenë në qarkullim në kohën e punimeve të Sha polionit. Në shkrimin e vet “Precis du system hierogliphique des anciens” (Pasqyrë e shkurtër e sistemit hieroglif të egjiptjanëve të vjetër, botimi i dytë, 1828, 276 faqe), Shampolioni flet për prtografinë biblike të kësaj fjale.
Kështu Bibla në mënyrë të çuditshme ruajti emrin Ramzes në versionet e veta në hebraisht, greqisht dhe latinisht97.
Vetvetiu, të dhënat e përmendura më sipër lejojnë që të konstatojmë:
a) Dalja nuk do të mund të mendohej para se të vinte në Egjipt një Ramzes
b) Moisiu është lindur në kohën e sundimit të ndërtuesit të qyteteve Ramzes dhe Pitom d.m.th nën RamzesinII
c) Kur Moisiu ishte në Midjan, vdiq faraoni sundues, d.m.th Ramzesi II. Vijimi i historisë së Moisiut vihet në kohën e sundimit të trashigimtarit të tij, Mineptahut.
Për më tepër, Bibla jep një element tjetër me rëndësi të jashtëzakonshme për vendosjen e Daljes në kronologjinë e faraonit: deklaratën që Moisiu kishte arritur moshën 80 vjeç kur, sipas urdhrittë Zotit, u mundua që nga faraoni të merrtë të drejtën e lirimit të vëllezërve të tij:”Moisiu ishte 80 vjeç kurse Aroni 83 vjeç kur ia parashtruan faraonit kërkesën e tyre” (Dalja 7,7. Në një vend tjetër të Biblës (Dalja 2,23) thuhet se faraoni, nën sundimin e të cilit u lind Moisiu, ka vdekur gjatë qëndrimit të Moisiut në Midjan, edhe pse tregimi biblik vijon pa përmendur çfarëdo ndërrimi të emrit të sundimtarit. Këto dy fragmente nga Bibla tregojnë se sundimi i përgjithshëm i dy faraonëve, nën të cilët Moisiu ka jetuar në Egjipt, duhet të jetë më së paku tetëdhjet vjet.
E, pra, dihet se Ramzesi II ka sunduar gjashtëdhjetë e shtatë vjet ose nga 1.301 dero në vitin 1235, sipas kronologjisë së Driotonit dhe Vandierit, apo nga viti 1.290 deri në vitin 1.224, sipas kronologjisë së Roëtonit. Për Mineptahun, trashigimtarin e tij, egjiptologët mund të japin saktësisht kohën e zgjatjes së sundimit , por ajo së paku ka zgjatur dhjetë vjet, pasi dhjetëvjetëshi i sundimit të tij është vërtetuar me dokumente, siç thotë R.P. de Vaux. Manetoni ia jep njëzet vjet sundim. Driotoni dhe Vandieri për Mineptahu japin dy mundësi: ose sundim dhjetëvjeçar(1.234 – 1224), ose, duke e pasuar Roëtonin, sundim njëzetvje3ar (1224 – 1204). Egjiptologët nuk dinë asgjë më saktësisht lidhur me atë se çfarë ka qenë fundi i sundimit të Mineptahut: e tërë ajo që dihet është se pas tij Egjipti kaloi nëpër një krizë të brendshme shumë të rëndë, që zgjati një çerek shekulli.
Edhe pse kronologjitë e sundimit nuk janë të sakta, në Mretërinë e Re nuk ak ndonjë periudhë në të cilën dy sundime të njëpasnjëshme mund të mbërrijne ose të kalojnë tetëdhjet vjet, pëveç periudhës së RamzesitII- Mineptahut. Të dhënat biblike që lidhen me moshën e Moisiut, kur e mori përsipër lirimin e vëllezërve të tij, mund të ndërlidhen vetëm me kohën e sundimit të Ramzesit II dhe Mineptahut. Pra, kjo na bën të konkludojmë se Moisiu u lind në fillim të sundimit të Ramzesit II, dhe se ende ishte në Medjan kur ky i fundit vdiq pas gjashtëdhjet eshtatë vjet sundimi dhe se pastaj i ka përfaqësuar hebrejtë e Egjiptit te Mineptahu, djalidhe treashigimtari i Ramzesit II. Ky episod ka mundur të ndodhë në gjysmën e dytë të kohës së sundimit të Mineptahut, nesë ai ka sunduar njëzet vjet, që është krejtësisht e mundur dhe siç mendon edhe Roëtoni. Atëherë Moisiu e ka uhdëhequr daljen nga Egjipti, me sa duket diku në fund të sundimit të Mineptahut, pasi faraoni humbi jetën duke ndjekur hebrejtë që ishin larguar nga vendi, siç tregojnë Kur’ani dhe Bibla.
Kjo skemë përputhet në mënyrë të përkryer me atë që na njoftojnë Shkrimet, për fëmijrinë e Moisiut dhe për mënyrën e adoptimit të tij nga familja e faraonit. Dihet se me të vërtetë Ramzesi II ishte shumë u vjetër kur vdiq. Flitej për moshën nëntëdhjetë apo njëqind vjeç. Sipas kësaj hipoteze, ka mundur të jetë njëzet e tre ose tridhjetë e tre vjeç kur e filloi sundimin e tij, i cili zgjati gjashtëdhjetë e shtatë vjet. Në atë moshë ka mundur të ketë qenë i martuar dhe nuk ka kundërthënie me gjetjen e Moisiut foshnjë në bregun e lumit Nil prej ” një pjestari të familjes së faraonit”, sipas Kur’anit, dhe ndërhyrja e gruas së faraonit, e cila do të kërkoi prej tij ta mbajnë gjallë. Bibla pohon se e ka gjetur vajzë e faraonit. RamzesiII, duke pasur parasysh moshën kur e filloi sundimin e tij, ka mundur të ketë vajzë e cila do të kishte qenë e aftë për ta zbuluar fëmijën e braktisur. Tregimi Kur’anor dhe ai Biblik nuk i kundërvihen njëri-tjetrit në këtë pikë.
Hipoteza që e kemi formuluar këtu është absolutisht në përputhje me Kur’anin,. Ajo, përkundrazi i kundërvihet vetëm një fragmenti të Biblës, siç kemi thënë, e ky është vargu i parë i kapitullit 6 të librit të parë “Mbi Mbretërit” që, vlen të theksohet, nuk është pjesë e Teuratit). Ky fragment që ka qenë kontestuar shuëm dhe R.P. de Vaux, e hedh poshtë të dhënën kronologjike të këtij libri të Belidhjes së Vjetër, i cili cakton kohën e daljes nga Egjipti, duke e krahasuar me kohën e ndrëtimit të tempullit të Solomonit. Fakti se është i dyshimtë na pengon që ta vlersojmë si argument vendimtarë kundër teorisë së shtruar këtu.
është besuar se në tekstin e stelës98së njohur nga viti V i Mineptahut do të mund të gjendej kundërshtimi i teorisë sështruar këtu mbi Daljen nga Egjipti, si akti i fundit i sundimit të këtij faraoni. Kjo stelë ka rëndësi të jashtëzakonshme meqë paraqet të vetmin dokumenttë njohur hieroglifik në të cilën është përmendur fjala “Izrael”. Kjo stelë, e bërë në pjesën e parë të sundimit të Mineptahut, është gjetur në Tebë, në qytetin e vdekjes së faraonit. Ajo përmend disa fitore tëtij mbi fqinjët, e veçanërisht, në fund të dokumentit, nje fitore mbi “Izraelin e bërë rafhs me tokën, i cili nuk ka më farë…”. për këtë arsye është konsideruar se ekzistimi i fjalës Izrael hebrejtë që më parë kanë dashur të jenë të vendosur në Kanan në vitin e V të Mineptahutdhe se, prandaj, në atë moment, dalja e hebrejve nga Egjipti kishte përfunduar.
Ky kundërshtim duekt se nuk është i pranueshëm pasi nënkupton se nuk pasur hebrej në kanan derisa hebrejtë qenën në Egjipt, gjë që është e pamundur. Por, adhuruesi i tezës mbi Ramzesin II, R.P.de Vaux, në librin e tij ” Historie Ancieni d’Izrael” (Historia e lashtë e Izraelit) lidhur me vendosjen në Kanan, shkruan: ” Për Jug, në rajonine Kadeshit, data e vendosjessë grupeve të afërta me hebrejtë është e pacaktuar dhe më e hershme se Dalja”. Ai, domethënë, shqyrton mundësinë e vendosjes të disa grupeve që kanë dalë nga Egjipti në kohën e cila nuk është identike me atë të daljes së grupti të Moisiut. Apiru ose habiru, që disa i identifikojnë me hebrej, kanë qenë kaherë në Siri-Palestinë shumë para Ramzesit II, domethënë shumë para Daljes: a thua nuk është e njohur nga një dokumentqë AmenofisiII e ka dërguar në robërinjë grup prej 3.600 të këtyre të fundit dhe i ka përdorursi puntorë angarie në Egjipt. Që nën Setin I jetonin në Kanan, ku shkaktojnë çrregullime në rajonin e Bet-Sheanit: P>Moneti e përmend këtë në librine vet “L’Egypte et la Bible” (Egjipti dhe Bibla). Është plotësisht e kuptueshme se Mineptahu ka mundur të ketë qenë zemëruar kundër këtyre elementëve në kufijtë e vet, kurse në brendësi të vënedit edhe më tej kanë jetuar ata që më vonë do të mblidhen rreth Moisiut për të ikur nga vendi. Ekzistimi i stelës nga viti i V i Mineptahut nuk shkon në dëm të hipotezës së paraqitur këtu.
Në fund të fundit, paraqitja e fjalës”Izrael” në historinë e popullit Hebre nuk lidhet assesi me vendosjen e grupit të Moisiut në Kanan. Prejardhja e fjalës është si vijon:
sipas Zanafillës (32, 29) Izrael është emri i dytëqë e merr Jakovi, djali i Is’hakut dhe nip i Abrahamit. Sipas komentatorëve të Përkthimit Ekumenik të Biblës – Besëlidhja e Vjetër (1975, kuptimi i tij, me siguri, është “Zoti shfaqet i fuqishëm”. Pasi ka qenë përdorur për njeriun, atëherë nuk ka asgjë të jashtëzakonshme në të që ai, më tej, në shenjë kujtimi të paraardhësit të madh, të shënojë një bashkësi.
Domethënë, emri Izrael është paraqitur shumë kohë para Moisiut, përkatësisht disa qindravjetsha para tij. Nuk do të duhej të na habisë ajo që ëhstë shkruar në një stelë të kohës së sundimit të faraonit Mineptah. Ky shënim nuk paraqet në asnjë mënyrë argument në dobi të caktimit të datës së Daljes para vititVtë Mineptahut.
Me të vërtetë, duke përmendur një bashkësi, të cilën e quan “Izrael”, stela e Mineptahut nuk aludon në bashkësinë e formuar politike, duke pasur parasysh se mbishkrimi është bërë nga fundi i shekullit XII para erës sonë hde se mbretëria e Izraelit do të formohet vetëm në shekullin X para erës sonë. Ajo detyrimisht evokon një grup të thjeshtë njerëzish.
Në kohën tonë është e njohur se hyrjes së Izraelitnë histori i ka paraprirënjë periudhë e gjatë e fomimit që zgjatë tetëose nëntë shekuj. Kjo periudhë është shënuar me vendosjen e shumë grupeve gjysëmnomade në tërë krahinën, posaçërisht të amoristëve ose aramejve dhe me paraqitjen e patriarkëve në bashkësitë e tyre, ndër të cilët ka qenë Abrahami, Is’haku dhe Jakovi-Izraeli. Emri i dytë i aptriarkut të fundit ka shërbyerpër të shënuar grupin primitiv, bërthamën e entitetit të ardhshëm politik, i cili do të paraqitet shumë kohë pas sundimit të Mineptahut, pasi që mbretëria e Izraelit do të zgjasë nga viti 931-930 deri në vitin 721 para erës sonë.
Vdekja e faraonit në kohën e Daljes paraqet një vend të rëndësishëm në tregimet kur’anore dhe biblike. Ajo del nga tekstet me qartësinë më të madhe. Sa i përket Biblës, ajo nuk është evokuar vetëm në Pesëlibërshin ose në Teurat, por është në Psalmet e Davidit: referencat i kemi dhënë më sipër. Është shumë e çuditshme që shkrimtarët e krishterë kalojnë pa e përmendur atë. Kështu R.P. de Vaux mbron tezën sipas të cilës dalja nga Egjipti ka ndodhur në pjesën e parë ose në mes të sundimit të Ramzesit II, duke mos mbajtur parasysh atë se faraoni ka rënë në aksion, gjë që në asnjë supozim nuk lejon që ngjarja të vendoset para fundit tënjë sundimi. Në librin e tij “Historia e lashtë e Izraelit”, drejtori i Shkollës Biblike të Jeruzalemit duket se fare nuk e çan kokën për shkaktë kundërthënieve ndërmjet tezës që e mbron dhe dy librave të Biblës.
P. Moneti në librin e tij “Egjipti dhe Bibla ” e vendos Daljen në kohën e sundimit të Mineptahut, por nuk e thotë asnjë fjalë lidhur me vdekjen e faraonit, i cili ishte vënë në krye të ndjekësve të të ikurve.
Ky qëndrim i çuditshëm bie ndesh me qëndrimin e hebrejve: Psalmi i 136 i Davidit, i cili në vargun e 15 falenderon Zotin që “mbyti faraonin dhe ushtrinë e tij në Detin e Kuq”, shpesh recitohet në liturgjinë e tyre. Ata e kanë diutr përputhjen e këtij vargu me fjalinë nga Dalja(14, 28-29):
“Kështu ujrat, duke u derdhur pas, përmbytën qerret, kalorësit dhe tërë ushtrinë efaraonit, e cila ishte vënë në ndjekje të hebrejve në det. Dhe nuk mbeti asnjë prej tyre”. Për ata nuk ka kurrëfarë dyshimi se faraoni ka qenë shkatërruar së bashku me trupat e tij. Po këto tekste të njëjta janë në Biblat e krishtera.
Komentuesit e krishterë e hedhin poshtë me qëllim vdekjen e faraonit edhe përkundërasaj që çdo gjë është e qartë. Por disa e evokojnë dhe e kujtojnë atë në Kur’an duke i nxitur lexuesit e vet për të bërë krahasime të pazakonshme. Kështu mund ta lexojmë komentimin e R.P Couroyera, profesor i Shkollës Biblike të Jeruzalemit, nën kujdesin e të cilës shkollë u bë përkthimi i Biblës në fjalë, që ka të bëjë me vdekjen e faraonit:
“Kur’ani (X, 90-92) bën aluuzion në të, kurse sipas traditës popullorë faraoni që u mbyt me ushtrinë e vet (që teksti i shenjtë nuk e thotë) u fundos në fund të detit dhe sundon mbi njerëzit e detit: fokat”.
Lexusi i painformuar me përmbajtjen e Kur’anit vetvetiu vendos lidhjen ndërmjet pohimit të Kur’anit – për komentuesin – të kundërt me tekstin biblik dhe legjendës qesharake që del nga të ashtëquajturat tradita popullore, të cilat në komentim përmenden pas citimit të Kur’anit.
Vërtetësia e dëshmisë kru’anore mbi këtë çështje nuk ka kurrrfarë lidhjesh me atë që sugjeron ky shkrimtar: ajeti 90-92 nga surja 10 në Kur’an me të vërtetë na informojnë se bijtë e Izraelit e kanë kaluar detin derisa ndiqeshin nga faraoni dhe uhstarët e tij dhe se faraoni, kur filloi të mbytet, thirri:
“Unë besoj se nuk ka Zot përveç Atij në të cilin besojnë bijtë e Izraelit, dhe unë po përulem”
Zoti i kthen përgjigje:
“E thua tani! Kurse më parë rebeloheshe dhe mbillje përçarje. Sot do ta shpëtojmë vetëm trupin tënd në mënyrë që të bëhet këshillë për ata pas teje, por shumë njerëz jna ëindiferent ndaj këshillaveTona”. (S10- A90-92)
Kjo është tërë ajo që përmban kjo sure lidhur me vdekjen e faraonit. As këtu, as në ndonjë vend tjetër në Kur’an, nuk bëhet fjalë aspak për fantazmagoritë që i zbulon komentuesi biblik. Teksti i Kur’anit paralajmëron thjesht dhe në mënyrë shumë të qartë se trupi i faraonit do të shpëtojë: kjo e dhënë është kapitale.
Në epokën në të cilën Profeti iu transmetonte njerëzve Kur’anin, turpat e faraonëve të tyre, për të cilëtnjerëzit e kohës bashkëkohore,me ose pa të drejtë,kanë menduar se aknë qenë pjesëmarrës të Daljes, kanë qenë në varret e neokropolit të Tebës, në anën tjetër të Nilit në raport me Luksorin. Por në atë kohë nuk është ditur asgjë për këtë fakt dhe ata janë gjetur në fund të shekullit XIX. Siç thotë Kur’ani, trupi i faraonit të Daljes ka qenë vërtetë i shpëtuar: cilido të ketë qenë ky faraon, ai sot gjendet në sallën e mumjeve të mbretërve – të muzeut egjiptjan të Kairos, dhe mund të shihen nga vizitorët. Shihet se me të vërtetë realiteti është shumë i ndryshëm nga legjenda qesharake me të cilën R.P. Couroyer gënjen kur e lidh rrejshëm me Kur’anin.
Trupin e balsamosur të Mineptahut, djalit të Ramzesit II, për të cilin çdo gjë flet si për faraonin e Daljes, e zbuloi Loreti, në vitin 1898, në Tebë, në Ultësirën e Mbretëve dhe prej aty u dërgua në Kajro. Eliot Smith ia hoqi fashat më 8 korrik 1907. Në librin e tij “The Royal Mummies”, (1912) (Mumjet Mbretërore) mban procesin e këtij operacioni dhe të stuudimit të trupit. Gjendja e ruajtjes së mumjes në atë kohë ishte e kënaqëshme, përkundër dëmtimeve në shumë vende. Nga ajo ditë mumia është vënë për t’u parë nga vizitorët në muzeun e Kajros, me kokë dhe qafë të zbuluar, kurse pjesa tjetër e trupit është e mbuluar më një copë pëlhurë, kështu që, deri në këta muajt e fundit, muzeu nuk ka patur fotografi të tërë trupit të mumjes pëveç atyre që i ka bërë vetë E. Smith, më 191299.
Në qershor të vitit 1975, përfaqësues të lartë të shtetit egjiptjan më lejuan t’i studioj dhe t’i fotografoj pjesët e mbuluara deri atëherë të trupit të faraonit. Kur e krahasuam gjendjen e tashme me atë të para afërsisht gjashtëdhjetë vjetëve, ishte e qartë se janë bërë dëmtime të mumjes dhe se disa fragmente nuk janë më. Njëherazi, indet e balsamosura kanë përsuar shumë nga dora e njeriut dhe në disa pjesë edhe nga kalimi i kohës, nëse mund të thuhet kështu.
Ky dëmtim natyror shpjegohet mirë me ndryshimin e kushteve të konservimit pas zbulimit të mumjes në fund të shekullit XIX, në varret e nekropolit të Tebës, ku ka qëndruar mbi tre mijë vjet. Pastaj e ruajtur nga një xham i zakonshëm qe nuk e ben izolimin hermetik nga eksterieri dhe nuk e pengon ndotjen nga mikroorganizmat, i është nenshtruar neneshtrimeve te kohes dhe e pambrojtur nga lagështia e stines, mumja nuk ndodhet aspak ne ato kushte qe ia kanë bërë te mundur të jetojë për tre mijëvjeçar, e mbrojtur nga të gjithë këta shkakëtarë të prishjes. Ajo nuk e ka më mbrojtjen e fashave të veta dhe përparësinë e qëndrimit në hapësirën e mbyllur të një varri, ku temperatura ka qenë më e qëndrueshme dhe ajri më pak i lagësht sesa është në Kajro në disa periudha të vitit. Ajo në të vërtetë është dëmtuar edhe duke qenë në nekropol, dhe, si duket, shumë herët është plaçkitur nga vjedhës të ndryshëm të varreve ose të brejtësve që kanë shkaktuar disa dëmtime, por, përsëri, duket se kushtet kanë qenë më të përshtatshme se sot për t’i bërë ballë provavetë kohës.
Në kohën e studimit të mumjes, në qershor 1975, janë bërë studime të posaçme me iniciativën time. Doktorët El Meligi dhe Ramsis bën studime të shkëlqyeshme radiografik, kurse doktor Mustafa Manialavi nëpër të çelurën në murin e toraksit ka bërë studimin e hapësirës boshe të kraharorit dhe të abdomenit, duke bërë kështu endoskopinë eparë në një mumje. Kështu u bë i mundshëm inçizimi i disa pjesëve mjaft të rëndësishme në brendësi të trupit. Nga studimi mikroskopik i disa fragmenteve të rënë spontanisht nga trupi i mumjes, që do t’i bëjë profesor Mignoti dhe doktor Durigoni në Paris, do të kompletohej studimi i përgjithshëm mjekoligjor, të cilën e ka bërë profesor Ceccaldi. Më vjen keq shumë që përfundimet nuk do të mund të nxirreshin në kohën kur po përfundohej redaktimi i këtij libri.
Nga ky studim që tani mund të nxirren konstatime mbi dëmtime të shumta të kockave dhe me humbje të rëndësishme të palcës – pjesa e të cilës do të mund të ishte vdekjeprurëse – e që akoma nuk është e mundur të konstatohet a thua disa nga këto kanë ndodhur para apo pas vdekjes së faraonit. Ky me siguri ka vdekur nga mbytja në ujë, sipas tregimeve nga Shkrimet ose nga çrregullime shumë të rënda të shkaktuara nga lëndimet që i kanë paraprirë mbytjes në det, apo nga të dyja njëherësh.
Lidhja e të gjitha këtyre plagëve ose dëmtimeve me shkaktarët që i përmendëm këtu e bënë problematik ruajtjen në të ardhmen në gjëndje të mirë të trupit të faraonit të balsamosur, nëse nuk ndërmerren masa për shpëtimin dhe restaurimin. Këto masa do të duhej të pengonin që, herët a vonë, mos të prishet dëshmitari i vetëm material i vdekjes së faraonit të Daljes dhe trupi i tij të shpëtohet me vullnetin e Zotit.
Edhe më tej njeriu duhet të përpiqet për t’i shpëtuar dëshmitarët e historisë së vet, por këtu është fjala edhe për diçka më shumë: për materializimin në trupin e balsamosur të atij i cili e ka njohur Moisiun (Musain),që i ka kundërshtuar lutjet e tij, që e ka ndjekur gjatë ikjes së tij dhe aty e ka humbur jetën e vet; kufoma e tij është shpëtuar nga shkatërimi me vullnetin e Zotit, në mënyrë që t’u shërbejë si shembull këshilldhënës njerëzve, si shkruan në Kur’an.
Çfarë ilustrimi madhështorë i ajeteve kur’anore100, që kanë të bëjnë me trupin e faraonit, është për ata, të cilët në të dhënat e zbulimeve bashkëkohore kërkojnë fakte për vërtetësinë e Shkrimeve të Shenjta, në sallën e mumjeve mbretërore në muzeun e Egjiptit në Kajro!
Shkëputur nga libri: Bibla, Kurani dhe Shkenca – Dr. Maurice Bucaille
