LIBRAT E SHENJTË NË KRISHTERIZËM

Librat e shenjtë në krishterizëm janë tërë librat e përmbledhura në Bibël, si Dhiata e Vjetër, po ashtu edhe Dhiata e Re, e cila u quajt me këtë emër për t’u dalluar nga librat hebraike.

Në Dhiatën e Re janë të përmbledhur një numër i konsiderueshëm i librave, të cilët disa janë Letra të Apostujve, që ua kanë dërguar nxënësve apo shokëve të tyre. Bazën e Dhiatës së Re e përbëjnë ungjijtë, edhe pse nuk zënë shumë hapësirë në tërë Dhiatën e Re.

Kurani famëlartë e vërteton se Zoti i ka dërgua h. Isait a.s.\Jezusit një libër, i cili ishte udhëzues dhe ligj për izraelitët për ta adhuruar Allahun xh.sh., ky libër ishte “Inxhili”, e që është përmend në Kuranin famëlartë në më se dymbëdhjetë vende,[1] me disa karakteristika, si udhëzues, përmirësues, si dhe libër të cilit duhej t’i përmbaheshin Ithtarë e Librit,  Allahu xh.sh. thotë:

“Pastaj, vazhduam gjurmët e tyre me të dërguarit Tanë, pasuam me Isain, të birin e Merjemes dhe atij ia dhamë Inxhilin,…” [2]

Pra, Inxhili në Islam pranohet si Libër i shpallur nga Zoti xh.sh. të dërguarit të tij h. Isait a.s.

Këtu duhet theksuar çështjen se të krishterët nuk mbrojnë mendimin se Jezusi ka sjellë një libër me emrin Ungjill. Për këtë çështje ata mendojnë ndryshe nga muslimanët. Sipas tyre, Jezusi është fjalë e Zotit i mbështjellë me eshtra dhe mish dhe i bërë njeri në trupin e Marisë. Pra, ai është shpallje e Zotit njerëzve. Shpallja e Mojsiut është shndërruar në “Librin e Dhiatës së Vjetër”, kurse në krishterizëm shpallja është shndërruar në personin e Jezusit. Mesazhi i shpalljes janë jeta dhe predikimet e Jezusit. Librat që i posedojmë me emriat Ungjij nuk llogariten shpallje e Zotit dërguar Jezusit, siç e konsideojnë muslimanët Inxhilin e shpallur nga Zoti pejgamberit të Tij Isait, por, shënimet e shkrimtarëve të ungjijve janë ungjij, meqë ata e kanë parë dhe dëgjuar Jezusin i cili ishte vetë fjala e shpallur. Por, në realitet ata shkrime janë vetëm opinion i vetë shkrimtarëve, sepse ata sikurse kanë besuar vetë ashtu i kanë shkruar dhe shpjeguar ato ngjarje. Ato nuk janë shpallje në kuptimin islam. Megjithatë, të krishterët besojnë se shkruesit e Ungjillit kanë qenë në mbrojtjen dhe dhuntinë e Zotit dhe shpirtit të shenjtë dhe se ajo që është shkruar u është shpallur atyre.[3]

Pas vdekjes\ngritjes së h. Isait a.s\Jezusit u shfaqën shumë ungjij dhe letra të tjera. Por nga ato kisha i pranoi vetëm katër! Vallë pse e bëri seleksionim të tyre, kur dihet se nëse pranohet më shumë se një, pse mos të pranohen edhe të tjerë? Çfarë përmbajtje kanë këta ungjij që janë sot në duart e krishterëve? Sa përmbajnë nga fjalët e Zotit? Këtyre dhe pyetjeve të tjera do t’iu përgjigjemi në vijim.[4]

1. Dhiata e re dhe librat e saj

Siç e kemi cekur edhe më parë, Bibla përbëhet nga dy pjesë: Dhiata e Vjetër, e cila quhet po ashtu Besëlidhja e Vjetër; dhe Dhiata e Re, ose Besëlidhja e Re. Është emëruar me këtë emër, sipas tyre, duke u mbështetur në besën, marrëveshjen dhe kontratën e lidhur ndërmjet Jahves, Perëndisë së hebrenjve, në njërën anë, dhe të profetëve të tyre në anën tjetër. Besëlidhja e Vjetër përbën afro katër të pestat e Biblës. Për hebrenjtë ky është libër i vetëm që konsiderohet i shenjtë në Bibël, duke refuzuar Besëlidhjen e Re si libër të shenjtë dhe si rrjedhojë duke mos pranuar as Jezusin si profet.

Ndërkaq, pjesa e dytë është Dhiata e Re, apo Besëlidhja e Re, e quajtur me këtë emër për ta dalluar nga librat hebraikë. Po ashtu ky emër paraqet një marrëveshje, besë, ndërmjet Jezusit, Mesias, Shpëtimtarit të njerëzisë, në njërën anë dhe kishës krishtere në anën tjetër.[5] Është libër i shenjtë i tërë krishterëve, ortodoksëve, katolikëve dhe protestantëve, si dhe fraksioneve të tjera më të vogla. Siç e kemi përmend edhe më parë, kur e shqyrtuam hebraizmin, se të gjithë të krishterët tërë Biblën e konsiderojnë libër të shenjtë, fjalë të Zotit, që u është zbuluar profetëve hebraikë dhe më vonë Jezusit.

Në shek. II të e.s. kishte shumë shkrime që mbanin emrin e ndonjë apostulli: ungjij, vepra apostujsh, letra etj. Pra, kishte shumë ungjij dhe letra të tjera, të cilat konsideroheshin të shenjta. Ky numër i madh i shkrimeve ishte si rezultat i formimit të pasuesve të Jezusit si grup i ri në vete, ngase bëhej përndjekja dhe ekskomunikimi i dishepujve të Jezusit nga ana e hebrenjve, e që i detyroi të bëjnë regjistrimin e tregimeve jetike dhe predikimeve të Jezusit nga ana e mësuesve dhe anëtarëve të komunitetit të ri, i cili ka filluar në vitin 25-30 pas vdekjes së Jezusit. Shkrimtarët pa përjashtim kanë qenë dishepujt që përbëjnë ose ata që e kanë parë Jezusin, si apostujt, ose kanë qenë dishepujt që përbëjnë gjeneratën e parë pas tyre, si pasuesit. Të krishterët nuk pretendojnë se të gjithë shkrimtarët e Dhiatës së Re kanë qenë dëshmitarë të eksperiencës jetike të Jezusit. Shkruesit e Dhiatës së Re nuk i llogaritin as si “profetë”, por, vetëm se i pranojnë se kanë shkruar me inspirim nga ana e Zotit. Me kalimin e kohës, rritja e komunitetit të Jezus Krishtit, dalja në shesh e ndarjeve të mendimeve të zakoneve të reja, hapi rrugën që komunitetet e reja të regjistrojnë dhe të tubohen rreth ungjijve të tyre. Kështu që u paraqitën letra dhe ungjij që reflektonin mendimet dhe besimin e komunitetit të vet.[6]

Vetëm në shek. II disa nga këto shkrime u quajtën Besëlidhja e Re. Shumë nga ato shkrime kisha nuk i pranoi, duke i konsideruar si të dyshimta dhe i quajti apokrife. Në realitet kisha e konsideroi si të dyshimtë çdo shkrim që binte ndesh me versionin e saj zyrtar, ku bosht kryesor ishte besimi në hyjninë e Jezusit. Të krishterët e parë nuk e patën menjëherë idenë t’ia bashkëngjisin Besëlidhjes së Vjetër librat e vet. Ata filluan t’i përdorin në liturgji pas leximit të teksteve të librave të Besëlidhjes së Vjetër edhe shkrimet e reja. Njëzeteshtatë librat e Besëlidhjes së Re janë letërsia më e afërt e krishterizmit në fillim.[7] Pra, këto shkrime konsiderohen më të afërta kundruall origjinalit, e jo të sakta dhe origjinale, e që duhet të jetë Inxhili origjinal, i cili, sipas mësimeve islame, nuk ekziston.

Dhiata e Re përmban njëzeteshtatë pjesë, të cilat përmbajnë, sipas tyre, zbulesa të Jezusit, të apostujve dhe të nxënësve të tyre. Në pjesët e lartpërmendura hyjnë  Librat dhe Letrat, si vijon:

 

Ungjijtë: 1- Ungjilli sipas Mateut 2-    =      sipas Markut 3-    =      sipas Llukës 4-    =      sipas Gjonit   1- Veprat e Apostujve      Letrat e Apostullit Pal: 1)Letra drejtuar Romakëve 2) =   I drejtuar Korintasve 3) =   II drejtuar Korintasve 4) =   drejtuar Galatasve 5) =   drejtuar Efesianëve 6) =   drejtuar Filipianëve 7) =   drejtuar Kolosianëve 8) =   I drejtuar Selanikasve 9) =   II drejtuar Selanikasve

10)  =   I drejtuar Timoteut 11)  =   II drejtuar Timoteut 12) =   drejtuar Titit 13)  =   drejtuar Filemonit 14)   =   drejtuar Hebrenjve       Letra Katolike: 1.    =    Jakobit 2.    =   I  e Pjetrit 3.    =   II e Pjetrit 4.    =   I e Gjonit 5.    =   II e Gjonit 6.    =   III e Gjonit 7.  Letra e Judës     1-  Zbulesa e Gjonit

 

 

Sipas përmbajtjes, librat ndahen në tri grupe: grupi i parë ka 5 libra, pjesa më e madhe e përmbajtjes së tyre është historike (4 Ungjijtë dhe Veprat e Apostujve). Grupi i dytë përmban 21 Letrat e Apostujve me mësime dhe këshilla. Dhe grupi i tretë ka vetëm një libër, i cili është Zbulesa e Gjonit, e që e përshkruan apokalipsin.

Fjala Ungjill përbëhet nga dy fjalë greke: Eu, “i mirë, i gëzuar” dhe angelion “lajm”. Këto dy fjalë janë bashkuar në fjalën: euangelion “lajm i mirë”, apo “lajm i gëzuar”.[8] Duket se fjalën greke “euangelion”, nga e cila ka zënë fill fjala shqipe “ungjill” i pari e ka përdorur Shën Pali. Ekzistojnë katër ungjij, të cilët janë emërtuar sipas autorëve të tyre; 1 Ungjilli sipas Mateut, 2. Ungjilli sipas Markut, 3. Ungjilli sipas Llukës, dhe 4. Ungjilli sipas Gjonit; të gjithë këta janë shkruar gjatë gjysmës së dytë të shekullit të parë të e.s. Në të vërtetë, me këtë emër e quan veten vetëm Ungjilli sipas Markut, kurse të tre tjerëve ky emër u ishte dhënë gjatë shekullit të dytë. Para se të shkruheshin ungjijtë në këtë trajtë që janë sot, ata kanë qenë predikuar për vite me radhë. Pastaj do të kenë qenë në shkrime të shkurtra për përdorim liturgjik në katekizëm e në predikime dhe, më vonë, ungjilltarët (shkruesit e ungjijve), duke krahasuar këto shkrime dhe duke i plotësuar me traditën, na i dhanë në këtë trajtë që i kemi sot.[9] Radhitja e tyre në Besëlidhjen e Re nuk është bërë sipas shfaqjes së tyre kronologjike, por sipas vlerësimit se cili është më i ploti, duke filluar nga Ungjilli i Mateut, Markut, Llukës dhe Gjonit.

1.1.-  Ungjilli sipas Mateut

Emri i Mateut nuk përmendet në këtë ungjill, por shumica historianëve të krishterizmit janë të mendimit se Mateu ka qenë autor i tij. Ai ishte njëri nga 12 apostujt e Jezusit. Para se të bëhej pasues i Jezusit ishte taksambledhës. Vendi, koha dhe gjuha e shkrimit të këtij ungjilli janë të mjegulluara dhe për këtë ka mendime të ndryshme. Palestina ishte vendi ku e shkroi Mateu librin e tij, ndërsa mendimi tjetër ishte se e shkroi në Siri. Po ashtu viti i saktë nuk dihet, por sipas nënshkrimeve në fund të disa dorëshkrimeve (të gjitha më të vonshme se shek. X të e.s.), ky vit ishte 41 i e.s.. Mendimi tjetër thotë se shkrimi i tij përfundoi në vitin 80 të e.s., i cili u është dedikuar hebrenjve helenë të krishterizuar. Ndërkaq, gjuha në të cilën u shkrua thuhet se ishte ajo hebraike, po ashtu thuhet se u shkrua në atë aramaike, por më vonë, prej vetë autorit, apo prej ndonjë nxënësi, e që supozohet të ketë qenë Gjoni, nën drejtim të vetë autorit, u shkrua greqisht. Arriti në duart e lexuesve vetëm në gjuhën greke.[10] Ndër katër ungjijtë ky konsiderohet më i ploti dhe më i mirë i sistemuar (prandaj është vendosur që në fillim). Ky ungjill është i përqendruar në personin e Jezus Krishtit. Përmban disa rrëfime për lindjen dhe fëmijërinë e Jezusit, shpalljen e mbretërisë qiellore, predikimin, misterin, kishën si fryt të parë të saj dhe në fund rrëfen për mundimet, kryqëzimin dhe ringjalljen e Jezusit.

 1.2.- Ungjilli sipas Markut

 Marku, në udhëtimet misionare, e përcjell kushëririn e vetë Barnabën. Me Palin bashkëpunon për disa kohë e pastaj ndahet. Më vonë përsëri është ndihmës i Palit, bashkëpunon ngushtë me Pjetrin. Marku nuk ishte njëri nga 12 apostujt e Jezusit, madje as që e kishte shoqëruar Jezusin. Pra, si e përshkroi jetën dhe veprimtarinë e Jezusit kur ai nuk e kishte shoqëruar atë? Thuhet se ai bashkëpunoi me apostujt e Jezusit, por burimi kryesor i Ungjillit të tij ishte Pjetri (njëri ndër 12 apostujt). Mirëpo, nëse pranohet se Pjetri ishte burimi i të dhënave të Markut, Pjetrin askund në Ungjill nuk e gjejmë si referencë e ndonjë tregimi, apo ngjarjeje. Përkundrazi këtu hasim përshkrime sikur vetë Marku e ka parë dhe e ka dëgjuar Jezusin, madje duke i treguar ndjenjat e thella të Jezusit, si p.sh. “si i shikoi rreth e qark me zemërim i hidhëruar”, (3: 5), se “pastaj i drejtoi sytë nga qielli psherëtiu…” (7:34), se “Atëherë Jezusi e vështroi në fytyrë, ndjeu dashuri për të”, etj. ndërsa këto karakteristika të ndjeshmërisë i përshkruhen Pjetrit, i cili i kuptonte ndjenjat e Jezusit dhe ia përshkruante Markut. Shtrohet pyetja: vallë cili është autor i këtij ungjilli Marku apo Pjetri? Pasi që i tërë ungjilli i përmban karakteristikat e përshkrimit të Pjetrit!? Edhe në këtë ungjill nuk përmendet emri i Markut si autor, por në këtë përfundim kanë arritur autoritetet kryesore të shek. II dhe III. Pra, edhe këtu nuk kemi të dhëna të sigurta se ky ka qenë vetë autori i këtij ungjilli. Madje, përfundimi i këtij ungjilli, sipas studiuesve të shek. të IV, nuk është autentik dhe se ai përfundon në kapitullin e 16 në vargun e 8, me fjalën “sepse kishin frikë” dhe 11 vargjet e mëposhtme të cilat rrëfejnë për ringjalljen e Jezusit, “ndoshta janë shtuar për të zbutur mbylljen e menjëhershme të këtij ungjilli”,[11] gjë që na jep të nënkuptojmë edhe ndërhyrjet e njerëzve të tjerë, përpos autorëve të supozuar, sa herë që e kanë parë të nevojshme një gjë të tillë. Pa dyshim se Marku e kishte Ungjillin e Mateut, tek i cili pati mbështetje të ngjarjeve dhe të mënyrës së radhitjes.

Ky ungjill është më i shkurti dhe është përgatitur për paganët e krishterizuar, përkatësisht për romakët, prandaj supozohet se është shkruar në Romë rreth vitit 60- 65, apo vitit 70 të e.s. Epiqendër e përmbajtjes është veprimtaria e Jezusit. Si fillim e tregon pagëzimin e Jezusit, pastaj përgatitjen për të vepruar në Galile, vazhdon me zgjerimin e veprimtarisë së tij në Galile dhe jashtë saj, po ashtu veprimtarinë e tij në Jerusalem dhe në fund përmban tregimin për mundimet, vdekjen e ringjalljen e Jezusit, i cili përfundim, siç e cekëm edhe më lart, nuk konsiderohet autentik.

1.3.-  Ungjilli sipas Llukës

Emri i Llukës nuk përmendet fare gjatë tregimit në këtë ungjill. Ai i atribuohet Llukës në Fragmentin Muratorian (rreth vitit 170 të e.s.) dhe është pranuar nga autorë të shek. II. Lluka ishte mjek, prandaj ka përdorur më shumë se 300 terma mjekësorë, ose fjalë të cilave u jep një kuptim mjekësor, gjë që autorët e tjerë të shkrimeve krishtere greke nuk i kanë përdorur në të njëjtën mënyrë.[12] Me këtë pohim kuptojmë se Ungjilli i Llukës merr ngjyrën e vetë autorit. Pra, shtrohet pyetja: çfarë dallimi duhet të kenë Librat e Shenjtë nga librat e tjerë, të cilët po ashtu përmbajnë karakteristika të vetë autorëve? Po ashtu pohohet se këta libra janë shkruar nën “udhëzimin e Shpirtit të Shenjtë”, atëherë pse shihet kaq qartas ndikimi i autorit në këta libra?! Ku mbeten këtu gjurmët e Shpirtit të Shenjtë, dhe pse ai nuk ndërhyri që mos të ketë kaq shumë gjurmë të vetë autorit?! “Lluka nuk ishte njëri ndër 12 apostujt dhe ndoshta as besimtar deri pas vdekjes së Jezusit. Natyrisht Lluka nuk ka qenë dëshmitar okular i të gjitha ngjarjeve që dokumenton në Ungjillin e tij. Megjithatë, ai e shoqëroi Palin në fushën misionare. Kështu, siç mund të pritet, vepra e tij zbulon ndikimin e Palit siç vërehet kur krahasohen dy tregimet për Darkën e Zotërisë te Lluka: 22: 19-20, dhe 1 Korintasve: 11: 3-35.”[13] Pra, edhe këtu lind e njëjta pyetje, siç ajo ndaj Ungjillit të Markut, se cili është autori i vërtetë: Pali apo Lluka? Po ashtu shihet qartë ndikimi i mendimit të Palit në këtë ungjill, e që ishte strumbullar i besimit për Jezusin si i biri i Zotit, apo vetë Zoti. Edhe në këtë ungjill nuk hasim ndonjë referim të Llukës te ndonjë apostull, apo te vetë Pali, ose së paku tek Ungjilli i Mateut, apo i Markut, gjë që nuk na jep një pasqyrë të vërtetë të situatës, sepse ai e fsheh burimin dhe fshehja e burimit lë hapësirë dyshimi për atë se sa ka qenë ky informacion i vërtetë?.[14]

Për kohën e shkrimit ekzistojnë dy mendime: i pari se ai u shkrua ndërmjet vitit 56-58, në Cezare (sot qyteti Kajseri në Turqinë Qendrore), ndërkaq i dyti se është shkruar ndërmjet viteve 80-90. Në përgjithësi Lluka konsiderohet se është autori i Veprave të Apostujve. Patjetër do të ketë njohur Ungjillin e Mateut dhe ka marrë nga i njëjti burim, nga ka nxjerrë edhe Marku. Ai e pohon këtë në fillim të veprës së vet se i ka shqyrtuar dhe gjurmuar me kujdes të gjitha dëshmitë, nga dëshmitarët okularë qofshin ato gojore apo të shkruara, (1: 3). Ky ungjill u është dedikuar paganëve të krishterizuar.

Përmbajtja e këtij ungjilli nuk dallon shumë nga ata para ardhësit e tij, e sidomos në radhitjen e ngjarjeve. Pas hyrjes, përmban lindjen e Gjon Pagëzuesit dhe të Jezusit, përgatitjen për veprimtari, veprimtarin e Jezusit në Galile, udhëtimin e tij për në Jerusalem, ditët e fundit të jetës së tij, mundimet, vdekjen dhe në fund ringjalljen dhe ngritjen në qiell.

1.4.- Ungjilli sipas Gjonit

Nuk dihet në të vërtetë se kush ishte autor i këtij libri, por më së shumti supozohet se ishte Gjoni, ngase shpesh e thekson se ishte “…nxënësi të cilin Jezusi e donte veçanërisht” dhe nga kjo thënie mendohet se ai ka qenë Gjoni, njëri ndër 12 apostujt. Kur e shkroi Ungjillin ishte mjaft i shtyrë në moshë, rreth të shtatëdhjetave. Ky ungjill është shkruar rreth viteve 95-98 të e.s. U shkrua për të krishterët e Azisë së Vogël, në Efes.

Ky ungjill përmban hyrjen, pashkët e para, javën e parë, festën e pashkëve, shpalljen e misterit të shpirtit, udhëtimin në Samari e Galile, festën e dytë në Jerusalem, festën e Pashkëve-Bukën e jetës, festën e Tëbanave, festën e Kushtimit të Tempullit, pashkët e fundit-Lavdërimin e të Birit të njeriut, situatën para mundimeve, darkën e fundit, mundimet dhe vdekjen, ditën e Ringjalljes, dhe Jezusin me nxënësit e tij pas ringjalljes.

Stili i tij ndryshon nga të tre të autorëve të tjerët. Sipas tij, njeriu Jezus është “Bir i Amshuar” i Perëndisë dhe ai që e ka sjellë zbulesën. Për arsye të stilit dhe të tematikës së ngjashme të tyre, tre ungjijtë e parë (i Mateut, i Markut dhe i Llukës), quhen sinoptik (gr. të ngjashëm) ndryshe nga ungjijtë të tjerë të shumtë apokrifë. Së këndejmi, është e qartë se të krishterët e parë nuk kanë mund të dinë për Besëlidhjen e Re. Në kohëra të mëpastajme ishin shfaqur më se 30 ungjij, por për shkaqe të shumta, e sidomos për shkaqe doktrinare, janë zgjedhur vetëm këta katër ungjij të cilët përbëjnë bërthamën e Besëlidhjes së Re. Këta ungjij i kanonizoi (i bëri të ligjshëm) kisha përfundimisht në vitin 364, në koncilin e Laudikës dhe paraqesin “shkrimin e shenjtë” të të krishterëve e të krishterizmit dhe bazën e burimit kryesor të teologjisë krishtere.[15] Në vazhdim të radhitjes vijnë:

1.5.-  Veprat e Apostujve

Në realitet kjo është vetëm një vepër, por është quajt në shumës sepse bëhet fjalë për shumë apostuj dhe veprat e tyre brenda saj. Kjo vepër konsiderohet si vazhdim i Ungjillit të Llukës dhe bashkërisht me atë e bëjnë një vepër të dyfishtë, të cilën e ka shkruar një autor i Besëlidhjes së Re, që u shkrua rreth vitit 61, ose 95-100. Titulli i librit “Veprat e Apostujve”, në të vërtetë, nuk i përgjigjet brendisë së librit, sepse shumë persona për të cilët bëhet fjalë, si p.sh., Shtjefëni, Filipi, Apoloni, po as vetë Pali, nuk është një nga të dymbëdhjetët. Veprat e Apostujve na paraqesin veprat e Pjetrit e të Palit, madje as ato nuk janë të paraqitura plotësisht. Ato na paraqesin Jezusin se si ai, edhe pas ngritjes së tij, ende vepron në këtë botë, përmes “Veprave të Apostujve të tij”. Flasin për përhapjen e krishterizmit në botën e njohur në atë kohë, me ndihmën e Shpirtit të Shenjtë. Përmban hyrjen, kishën e Jerusalemit, misionet e para, tregon për Barnabën e Palin, misionin e Palit, të burgosurin e Krishtit (Palin) dhe në fund epilogun e shkuarjes së tij në Romë. Më pas vijnë:

1.6.- Letrat e apostullit Pal

Letrat e apostullit Pal janë ndër letrat kryesore që gjenden në Dhiatën e Re dhe ndërkohë e zënë hapësirën më të madhe të letrave të apostujve, sepse nga numri i përgjithshëm i 23 letrave të apostujve, 13 përkatësisht 14 sosh, janë vetëm të Palit. Në kishën katolike konsiderohet Letra drejtuar Hebrenjve se është e vetë apostullit Pal, të cilën e shkroi rreth vitit 50\51. Kjo letër i përshkruhet atij, gjegjësisht rrethit të tij apo nxënësve të tij. Letrat e Palit konsiderohen të rëndësishme nga aspekti historik për faktin se janë dokumentet më të lashta krishtere. Në këto Letra Pali mundohet t’i shpjegojë çështjet e besimit, t’i hedhë poshtë të gjitha dyshimet e kundërshtarëve, por edhe t’i mohojë mëdyshjet nëse paraqiten. Letrat e Palit nuk janë të radhitura sipas kronologjisë së formimit, përndryshe do të ishin të renditura në këtë radhë:

-Dy letrat e drejtuara selanikasve (viti: 50-52).

-Dy letrat e drejtuara korintasve (56).

-Letra e drejtuar galatasve (56-57).

-Letra e drejtuar filipianëve (56, 61 ose 63).

-Letra e drejtuar romakëve (57-58).

-Letrat e burgimit (e filipianëve, Filemonit, kolosianëve, (61-63).

-Letrat baritore, dy të Timoteut, (66 ose 67), dhe e Titit (66 ose 67).

Dallohen katër grupe të Letrave të Palit: Letrat kryesore, letrat nga burgu, letrat e kohës postapostolike dhe letrat pastorale. Letrat janë radhitur sipas gjatësisë së tyre. Nga letrat më kryesore numërohen Letra e drejtuar romakëve, (e shkruar 56-58 të e.s.). Dy letrat drejtuar korintasve (56), Letra drejtuar galatasve, dhe Letra e parë drejtuar selanikasve. (50-51).

Letra drejtuar romakëve konsiderohet më e rëndësishmja nga aspekti teologjik. Ua shkroi romakëve ende pa e njohur komunitetin e krishterë në Romë, si lajmërim për ardhjen e tij atje. Kurse Letra e parë drejtuar selanikasve (50-51), jo vetëm që është nga letrat më të vjetra të Palit, por konsiderohet edhe shkrimi më i lashtë në Besëlidhjen e Re.

Tri letrat-drejtuar filipianëve, (57-58), kolosianëve, (60-64) dhe Filemonit (57-58), konsiderohen si letrat e burgut, sepse ato janë shkruar në kohën kur Pali ishte në burg në Romë (nga viti 56).

Ndër letrat postapostolike bëjnë pjesë: Letra e dytë drejtuar selanikasve, (70-120), Letra drejtuar efesianëve, (80-100) dhe Letra drejtuar hebrenjve (90).

 

1.7.-  Letrat katolike, apo letrat krishtere

Letrat krishtere janë të shtatë letrat e tjera të cilat konsiderohen si letra të drejtuara kishës në përgjithësi e jo të dedikuara për ndonjë individ apo grup të caktuar. Megjithatë, ato përmbajnë emra të personave të përveçëm.

Këto letra janë: Letra drejtuar Jakobit (100), e cila përafërsisht ka këtë përmbajtje: dijes së njerëzve i vihet përballë dija hyjnore, provat që i krishteri do t’i durojë për t’i pëlqyer Hyjit. Mëkatet e gjuhës, kalueshmëria e jetës së njeriut, pasuria e padrejtë.

Letra e parë e Pjetrit (95). Letra u drejtohet të krishterëve të shpërndarë në Azinë e Vogël, pra jashtë Palestinës, duke i porositur se të krishterët do të pësojnë vuajtje për hir të fesë. Duket se letra do të ketë qenë shkruar para ndonjë salvimi që ndoshta pritej. Salvimi një ditë do të pëlcasë, por të krishterët le të jenë të kujdesshëm e të mos e shkaktojnë atë etj.

Letra e dytë e Pjetrit (125). Nuk është e sigurt se këtë letër a e ka shkruar Pjetri, sepse koha e shkrimit të saj është një ndër shkrimet më të vona të Besëlidhjes së Re. Prandaj nuk mund të flitet për autorësinë e Pjetrit.

Letrat e Gjonit janë tri. Në të parën shtjellohet kundërshtimi ndaj atyre që e mohojnë hyjnizimin e Krishtit, e posaçërisht kundër ebionitëve, të cilët, sipas autorit, ishin heretikë, sepse pohonin se Krishti është vetëm profet, por jo njëkohësisht edhe Hyj. Në letrën e dytë, siç shihet, i drejtohet kishës në Azinë e Vogël dhe kjo përmban, urdhrin e dashurisë, antikrishtin dhe përfundimin. Përmban vetëm 13 vargje, e cila ndërkohë është nga shkrimet më të shkurtra në tërë Besëlidhjen e Re. Kurse në letrën e tretë i drejtohet Gajit, nxënësit të tij të dashur. Po ashtu flitet për një udhëheqës fetar me emër Diotref, i cili nuk e pranon autoritetin e udhëheqjes kishtare.

Letra e Judës (100). Edhe kjo letër është shumë e shkurtër, nëpërmjet së cilës e lufton moralin e shthurur, duke ua përkujtuar Sodomën dhe Gomorën etj.

Libri i fundit në Besëlidhjen e Re, përkatësisht në tërë Biblën, është Zbulesa e Gjonit. Kjo libër është paraqitur rreth vitit 95 ose 98. Zbulesa, kryesisht, flet për zhvillimin e historisë, në të cilën kulmi i saj është fundi i kësaj bote dhe zbulimi i gjërave të fshehta në Hyjin. Ky lloj shkrimi lulëzoi në popullin Izraelit në kohë kur mbaruan profetët. Kjo ngjau sidomos në shekullin e parë dhe të dytë të e.s., si dhe në të të parit e të dytit p.e.s. Në Zbulesë fshehtësitë e Hyjit paraqiten në vegime, të cilat veguesi nuk i shpreh me fjalë të rëndomta, por me shenja, simbole, numra, parafytyrime etj. Në këtë shkrim autori mundohet që në fillim të persekutimit të krishterëve nga perandori Dominician (81-95) t’ua ngrejë moralin besimtarëve të munduar, dhe me anë të vegimit ai parasheh se Krishti do të kthehet përsëri, duke i përgatitur për pritjen e tij. Zbulesa e Gjonit është e ndarë në tri pjesë.

Shkrimet e Besëlidhjes së Re janë shfaqur ndërmjet viteve 50-125, kanë përshtypjen se në kanonizimin e sotëm, të cilin kisha e pranon si zbulesë e Zotit, dhe që kanë norma detyruese për të gjitha kishat, se me këtë përmbajtje përmblidhet e tërë historia e krishterizmit, që nga ungjijtë, për jetën e Jezusit dhe mësimet e tij, duke kaluar nëpër periudhën e kishës, përmes Veprave të Apostujve dhe Letrave të dërguara, deri te fundi i kohërave (Zbulesa e Gjonit). Megjithatë, historia e kanonizimit na tregon se pesha gjithëkishtare ka ndikuar në kohën bashkëkohore aq sa edhe shkrimet kanonike. Në fillim të shekullit VI ka mbaruar zhvillimi kanonik. Në kishat perëndimore Letrat e Palit, zënë vend përpara Letrave kishtare, kurse në kishat lindore ato zënë vend pjesërisht pas Letrave kishtare.[16]

2. Ungjijtë apokrifë

Përpos teksteve të pranuara zyrtarisht në Dhiatën e Re kemi edhe ungjij të tjerë të cilët kanë shpëtuar nga zhdukja. Kështu që gjenden edhe ungjij dhe letra që llogariten nga të krishterët si të shpikura, edhe pse mënyra e shkrimit të tyre nuk ndryshon nga ato të lartpërmendurat, megjithatë, sipas kishës, llogariten si jo të vërtetë. Më të njohur nga këto janë Ungjilli i ebionitëve, Ungjilli hebraik dhe Ungjilli i Barnabës. Këta ungjij përkundër krishterizmit të sotëm, mbrojnë mendimin se Zoti është Një, se Jezusi është rob dhe i dërguari i Zotit dhe se ai nuk është Zot. Disa pjesë të Ungjillit të ebionitëve kanë arritur deri më sot, por meqë nuk është i plotë është vështirë të bëhen shpjegime më të gjera për këtë çështje. Megjithëse ekzistojnë pohime se as pjesë të caktuara të këtij Ungjilli nuk kanë arritur.[17] Ungjilli i Jakobit, i cili është vrarë në vitet 63-66 nga ana e romakëve. Në këtë Ungjill shumë ngjarje në lidhje me lindjen e Marisë, rritjen e saj, kujdesin dhe mbrojtjen nga Zekerijau a.s. mbetja me barrë nga Shpirti i Shenjtë dhe lindja e Jezusit të cilat gjenden në të, paralelisht dhe imtësisht gjenden në Kuran në suren Ali Imran, 33-48, dhe në Merjem, 2-35. Ungjilli i Tomasit hebre po ashtu rrëfen fëmijërinë, mrekullitë dhe lajmet për Gjon Pagëzorin. Ky jep disa të dhëna paralele me atë që gjenden në suren Ali Imran dhe Merjem. Po ashtu ka edhe një tjetër me emrin Ungjilli i Tomasit, e që është gjetur në Egjipt në vitin 1945. Në Egjiptin e Epërm gjithashtu më herët është gjetur Ungjilli i Pjetrit në vitin 1886-87. Ndër ungjijtë apokrif që zë një vend të diskutimit është Ungjilli i Barnabës.[18] Barnaba, emri i të cilit ishte Josef, ishte njëri nga apostujt e afërt të Jezusit. Ai kishte bashkëpunuar me Palin për një kohë, por pastaj janë përçarë për shkaqe parimore të fesë, ngaqë ai nuk i pranoi risitë e Palit, derisa polemika ndërmjet tyre arriti të parashtrohet te eprorët e tyre në Jerusalem.[19] Pra, Bernaba kishte pikëpamje të kundërta me Palin, prandaj edhe Ungjilli i tij ndryshon në përmbajtje me pikëpamjet paliane, të cilat më pas u bënë besim zyrtar i Kishës. Prandaj, edhe ky ungjill llogaritet nga shkrimet apokrife. Këtë ungjill e kemi edhe sot, pas përkthimit në anglisht nga dy dijetarë anglezë, Londsdale dhe Laura Ragg, në gjysmën e parë të shek. XX. Ky ungjill është i përkthyer edhe në gjuhën shqipe, nga Avdi Berisha në vitin 1998, nga gjuha boshnjake, të cilin e përktheu nga anglishtja në boshnjake Esed Boshnjak në vitin 1995. Në fillin të shkrimit Bernaba mohon birërinë e Jezusit, duke pohuar se “…shumica duke u mashtruar nga Satana, nën pretekstin e besimit, i predikojnë dogmat më të pafe, duke e quajtur Jezusin për bir të Zotit, duke hequr dorë prej rrethprerjes (synetisë), të cilën Zoti e ka urdhëruar përgjithmonë, dhe duke e lejuar çdo mish të papastër: në mesin e të cilëve Pali, po ashtu është i mashtruar, për ç’gjë flas jo pa keqardhje, nga ky shkak unë e shkruaj atë të vërtetë, të cilën e kam parë edhe dëgjuar, përmes lidhjes të cilën e kam pasur me Jezusin, e që ju të jeni të shpëtuar e jo të mashtruar prej Satanës dhe të pësoni në gjyqin e Zotit. Për këtë ruajuni prej secilit i cili ju predikon mësim të ri në kundërshtim me atë çka unë shkruaj, e që të jeni përjetë të shpëtuar. Zoti i Madh qoftë me ju dhe nga Satana le t’u mbrojë dhe prej çdo të keqeje. Amen.[20]

Nga ky tekst qartësohet shkaku i konsiderimit të këtij ungjilli nga kisha zyrtare si ungjill apokrif.[21]

Prof.Dr. Zija Abdullahu

——————————————————————-

[1] 3-Ali Imran: 3, 48, 65; 5-Maide: 46, 47, 66, 68, 110; 9-Tevbe: 111; 48-Fet’h: 29; 57-Hadid: 27.

[2] 57- Hadid: 27.

[3] Ekrem Sarikçioglu, “Historia e feve”, f. 468.

[4] Kur të bëjmë fjalë për Inxhilin origjinal do ta theksojmë me të njëjtin emër të cilin e emërton Kurani famëlartë, ndërsa kur të flasim për librat e shenjtë te të krishterët sot, përkatësisht për Ungjijtë e sotëm do t’i theksojmë si Ungjij.

[5] Shiko: E. Murtezai, “Fjalor i feve”, f. 59.

[6] Ekrem Sarikçioglu, “Historia e feve”, f. 466-468.

[7] Shiko: Bibla, Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e Re, përktheu: Dom Simon Filipaj, Ferizaj, f. 1379.

[8] Dr. Urfan Abdul Hamid Fettah, النصرانية , (Krishterizmi), f. 31.

[9] “Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e Re”, f. 1379.

[10] Krahaso: “I gjithë shkrimi është i frymëzuar nga Perëndia dhe i dobishëm”, f. 176, me: Gerhard J. Belinger, “Veliki leksikon religije”, (Leksikoni i madh i religjioneve), f. 205.

[11] Shiko: “I gjithë shkrimi është i frymëzuar nga Perëndia dhe i dobishëm”, f. 181-183.

[12] Gerhard J. Belinger, “Veliki leksikon religije”, (Leksikoni i madh i religjioneve), f. 187.

[13] Po aty, në të njëjtën faqe.

[14] Krahaso dallimin ndërmjet mbledhjes së haditheve te muslimanët, të cilët për fjalët apo veprimet e Pejgamberit s.a.v.s. i referohen zinxhirit të transmetuesve deri te dëshmitari okular i thënies apo veprës së Pejgamberit s.a.v.s., madje duke studiuar në mënyrë kritike jetën dhe karakterin e secilit transmetues në vete. Nga kjo mënyrë e studimit është formuar shkenca e posaçme për këtë çështje e njohur si “Ilmul xherhi vet-te’diil” (Shkenca e kritikës dhe rregullimit), e nëse në zinxhirin transmetues gjendet ndonjë personalitet i dobët në kujtesë apo gjendet ndonjë lëshim në karakteristikën e tij, hadithi menjëherë konsiderohej si hadith i dobët dhe rrjedhimisht i papranuar. Ndërkaq te Ungjijtë ekzistues, siç shohim, për fat të keq, nuk e kemi këtë lloj referimi, as nga njerëzit e parë te të cilët janë mbështetur për ndonjë tregim gojor apo për ndonjë ndodhi të treguar të Jezusit, e as këtë lloj shkence.

[15] E. Murtezai, “Fjalor i feve”, f. 566. po ashtu shiko: Gerhard J. Belinger, “Veliki leksikon religije”, (Leksikoni i madh i religjioneve), f. 205.

[16] Shiko: Gerhard J. Belinger, “Veliki leksikon religije”, (Leksikoni i madh i religjioneve), f. 205-207, po ashtu shiko: Shtjellimet e Dom Simon Filipaj para çdo libri në Bibël: “Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e Re”, f. 1383, 1428, 1457, 1504, 1587, 1588, 1608, 1702, 1715, 1719, 1727, 1728, 1730, dhe 1732. Po ashtu krahaso vitet e shkrimit në: “I gjithë shkrimi është i frymëzuar nga Perëndia dhe i dobishëm”, f. 199-269.

[17] Enciklopedia elektronike angleze megjithëse e pohon ekzistimin e shkrimeve të veçanta ebionite, mohon ekzistimin e ndonjë pjese të tij deri në ditët tona.

[18] Shiko: Ekrem Sarikçioglu, “Historia e feve”, f. 473-475.

[19] Shiko: Veprat e apostujve:15:1-2.

[20] Ungjilli i Barnabës, f. 12.

[21] Shiko gjerësisht për Ungjillin e Barnabës: Muhamed Ebu Zehra, “محاضرات في النصرانية” (Ligjëratë në krishterizëm), f. 57-69.