Bibla dhe Kurani Studime Komperative
M S M SAIFULLAH & Hesham AZMY
Përktheu: Halil Ibrahimi
Hyrje
A është Bibla të cilën e kemi në duar sot e njëjtë me atë të kohës së Profetit Muhamed a.s.? Një misionar i zakonshëm kristian duke tentuar që të ungjillëzojë muslimanët do ti përgjigjej me “PO” kësaj pyetjeje. Mirëpo kur atij do ti jetë kërkuar që të mbështesë me fakte pohimet e tij rreth paprekshmërisë së librit të tij të shenjtë që nga koha e fillimit të Islamit me Muhamedin e deri më sot, ai, për befasinë e muslimanëve, furishëm do të citojë nga Kur’ani dhe Hadithet,.
Tash nëse standardet e njëjta të cilat përdoren për të vërtetuar integritetin e Kur’anit dhe Hadithit, siç është psh isnadi (zingjiri i transmetimit), i zbatojmë edhe në rastin e Biblës, misionarët kristianë do ta shohin të zitë e ullirit për të na paraqitur isnadin (zingjirin e transmetimit) e Biblës së tyre deri te Muhamedi a.s., e të mos flasim deri tek Jezusi a.s.. Isnadi është pjesë e besimit Islam. Abdullah b. al-Mubarak (vdiq më 181 Hixhri), një nga mësuesit e Imam Buhariut thotë:
Isnadi është pjesë e besimit; sikur të mos ekzistonte isnadi, kushdo që do të dëshironte do të fliste çfarëdo që të donte. [1]
Të ballafaquar me fakte të tilla aspak komfore, misionarët e shohin si mënyrën më të shpejtë për t’ia dalë mbanë, vërtitjen nga të argumentuarit duke bërë lojë me fjalë. Një incident i tillë ndodhi në grupin e internetit soc.religion.islam, ku misionari i krishterë Jochen Katz tha:
Ai është një argument fallso nga këndvështrimi Islamik. Shkrimet e Shenjta (Bibla) janë pa dyshim të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit. Muhamedi/Kur’ani i aprovoi ato si të vërteta.
E tash sa i përket qëndrimit të misionarit, nuk ka asnjë “demonstrim” dhe asnjë rrëfim të “vërtetësisë – pacenueshmërisë” së shkrimeve të tij të shenjta që nga koha e Muhamedit a.s. deri më sot. Kjo nuk është befasi. Ne nuk mund të presim nga dikush që të tregojë diçka për të cilën nuk ka asnjë informatë. Pastaj, a nuk i duket këtij misionari më e natyrshme që të përdorë historinë e teksteve biblike për të “demonstruar” pohimet e tij rreth “vërtetësisë” së shkrimeve që ai i beson për të shenjta, para se të përdorë shkrimet e ndonjë besimi tjetër për të vërtetuar pacenueshmërinë tekstuale të tyre?
Në këtë shkrim shkurtimisht do të diskutojmë çështjen se a është Bibla të cilën e kemi në duar sot e njëjtë me atë që ekzistonte në kohën e Profetit Muhamed a.s. nga këndvështrimi i historisë tekstuale të Biblës dhe historisë Islame gjithashtu.
Rreth kanoneve dhe përmbajtjes së tyre
Sipas këtij misionari:
Shkrimet (Bibla) në mënyrë demonstrative janë të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit
Mbase ky misionar e kishte ndër mend Biblën e tij Protestante. Sido që të jetë Bibla Protestante ka një histori të larmishme. Kjo Bibël erdhi në ekzistencë gjatë Reformimit, nja 900 vjet pas Islamit. Dhe njerëzit me të drejtë do të pyeten: si mund të ndodhë vallë që Kur’ani apo hadithet ta vërtetojnë një Bibël e cila erdhi në ekzistencë rreth 900 vite pas tyre. Tingëllon sikur një gafë e trashë apo jo! Megjithatë le të shikojmë disa fakte relevante.
Qoftë edhe gjatë Reformimit, kanoni i Biblës, përfshirë Dhiatën e Vjetër dhe atë të Re, ka qenë diskutabil. Marrë në mënyrë të përgjithësuar, Protestantët e vinin në pyetje pohimin katolik për interpretimin e shkrimeve, qoftë nga dekretet Papale, qoftë nga ndonjë veprim i koncileve kishtare. Askush nuk i kishte definuar limitet e Biblës deri në Koncilin (katolik) të Trentit më 1546. Nga kjo kohë, Kisha Romane Katolike deklaron se Dhiata e Vjetër dhe Dhiata e Re, plus ‘apokrifet’ janë shkrime të shenjta. Në përgjithësi Protestantët i kanë pranuar 66 librat e Dhiatës së Vjetër dhe të Re, por i kanë mohuar ‘apokrifet’. Kështu pra, edhe 900 vite pas ardhjes së Islamit të krishterët po kacafyteshin rreth asaj se cilët libra do të duhej të hynin në kanonin e Biblës, dhe për më tepër këtë po e bënin Protestantët.
Çështja bëhet edhe më e tmerrshme kur fillojmë të ekzaminojmë mospajtimet e ngritura rreth përmbajtjes së Biblës Protestante. Përmbajtjet e kësaj Bible kanë qenë në mospajtim të thellë për nja 150 vite pas ardhjes së periudhës së Reformimit. Kjo do të jetë e qartë duke kaluar nëpër qëndrimet e mbajtura nga disa prej reformuesve të njohur Protestantë lidhur me librat e kanonit kristian. Bibla e publikuar nga reformatori Protestant Martin Luteri përmbante edhe librat ‘apokrife’ në fund të Dhjatës së Vjetër. [2] Ai gjithashtu e vuri në dyshim autenticitetin e Letrës Dërguar Hebrenjve, Letrës së Jakobit, Judës dhe Librin e Zbulesës poashtu. Të gjitha këto në atë botim gjenden në fund të Dhiatës së Re. Në parathëniet e secilit nga këto libra, Luteri i sqaron dyshimet e tij rreth autoritetit të tyre të diskutuar apostolik e edhe kanonik. Njësoj, Johannes Oecolampadius një reformator tjetër Protestant, i cili ishte bashkëpunëtor i Huldreich Zwingli gjatë Reformimit në Zvicër thoshte se “Ne nuk i vëmë në dyshim librat e Juditit, Tobit, Baruhut dhe dy librat e fundit të Esdras, sikur edhe tri librat e Makabenjve dhe dy kapitujt e fundit të Danielit por nuk lejojmë që atyre tu përshkruhet autoritet hyjnor i njëjtë me atë të librave të tjerë (të kanonit Hebraik)” Ai gjithashtu shton se “Në Dhiatën e Re … ne nuk e krahasojmë Zbulesën, letrat e Jakobit, Judës dhe 2 Pjetrit sikur edhe 2, 3 Gjonit me pjesën tjetër.” [3] Zwingli gjatë diskutimit të vitit 1528 në Bernë e mohon se Zbulesa është pjesë e Dhiatës së Re. [4] Andreas Bodenstein i Karlstadt-it (1480 – 1541) një mik i hershëm i Luterit e ndanë Dhiatën e Re në tri klasë të ndryshme për nga niveli i dinjitetit. Në nivelin më të ulët janë shtatë librat diskutabile: ai i Jakobit, 2 Pjetrit, 2 dhe 3 Gjonit, Juda, Hebrenjve dhe Zbulesa. [5] Katër prej tyre (2 Pjetrit, 2 dhe 3 e Gjonit dhe Juda) janë cilësuar si ‘apokrife’ në Biblën nga Hamburgu më 1596. Në Suedi duke filluar nga 1618, Bibla e Gustavus Adolphus i ka emërtuar këto katër libra të dyshimta si “Dhiata e Re apokrife”. Një radhitje e tillë zgjati për më se një shekull. [6] Këto dyshime dhe mospajtime nuk ishin të kufizuara vetëm në Dhiatën e Re. Disa nga Biblat e hershme Protestante gjithashtu përmbajnë ato libra të cilat cilësohen si ‘apokrife’ nga Protestantët modernë.
Po manuskriptet Greke? Nuk ekziston asnjë manuskript Grek para vitit 800 – 900 pas Krishtit i cili i ka që të 27 librat të cilat u kanonizuan në Dhiatën e Re. Daryl D. Schmidt deklaron:
Hulumtimi ynë mund të definohet kështu: Kur u bë lista e Atanasiusit së pari tabelë e përmbajtjes për kodeksin komplet Grek? Kur e mori kodeksi Grek sekuencën e cila tani konsiderohet si kanonike? Këto pyetje nuk mund të përgjigjen me ndonjë siguri, por mund të na pajisin me një fokus për kërkimin tonë. [7]
Nga kandidatët më të vjetër, Kodeksi (1424) i cili sipas Aland daton diku rreth shekullit 9/10, është cilësuar nga Schmidt kështu:
Ai mund të jetë ‘Dhiata e Re komplete’, por megjithatë një Dhiatë e Re unike – ajo definitivisht nuk është Kodeksi i Atanasiusit [8]
Rreth kandidatit tjetër më të vjetër pas këtij, Kodeksit (175) i cili sipas Aland daton rreth shekullit 10/11 sipas Krishtit, Schmidt pohon:
Manuskripti është i mangët, nuk i përmban foljet hyrëse dhe ka korrektime margjinale. Gjërat e pazakonta këtu sërish e përjashtojnë këtë të jetë kodeks Atanasian [9]
Schmidt vazhdon tutje duke deklaruar paaftësinë e disa manuskripteve të tjera të shekullit 11/12 për të qenë të klasifikuara si Kodekse Atanasiane, derisa arrijmë tek manuskripti ‘Greg. 922’. Rreth këtij manuskripti Schmidt pohon:
Manuskripti i datuar nga viti 1116 në Malin Atos (Greg 922) është shembulli më i pastër i kodeksit komplet të Dhiatës së Re. Ai mund të dëshmojë të jetë Dhiata e Re komplete më e vjetër e papërzier, me renditje Atanasiane, edhe pse nuk ekziston ndonjë përshkrim i detajuar i cili do ta konfirmonte këtë. [10]
Pasi që ky kodeks e gjen rrugën e tij në listën e Alandit të miniskulave Bizantine, është instruktive pyetja se çka do të thotë në fakt përshkrimi ‘Bizantin’. Kritikët e teksteve i klasifikojnë dëshmitë (e manuskripteve) të Dhiatës së Re sipas formës së teksteve që ato përfaqësojnë. Gjithandej historisë kristiane këto lloje tekstesh kanë evoluar sipas mënyrës si janë kopjuar dhe cituar në zonat e tyre përkatëse gjeografike. Lloji Bizantin i teksteve (biblike) gati në mënyrë të përgjithshme konsiderohet të jetë lloji më i keq i teksteve sa i përket ruajtjes së ‘teksteve më të hershme të arritshme’ të Dhiatës së Re, dhe karakterizohet me zbukurime, sintetizime, harmonizime dhe fabrikime të qarta. [11] Duke pasur këtë parasysh, etiketimi ‘Bizantin’ ashtu si është përdorur edhe për miniskulet tjera në listën e Alandit, zakonisht do të thotë se këto tekste nuk janë mjaftë të rëndësishme për tu krahasuar individualisht në imtësira kur janë në pyetje leximet e ndryshme. Si pasojë e kësaj, Kodeksi 922, i cili mbase është kodeksi më i vjetër Atanasian, është vendosur anash për shkak të kualitetit të tij të dobët tekstual dhe gjithashtu edhe nuk gjendet në listën e Alandit të miniskulave më të rëndësishme! Thënë thjeshtë, Alandi e quan këtë minuskulë (dhe shumë miniskula të tjera Bizantine) të parëndësishme për kriticizëm tekstual. [12] Tutje, Metzger thotë, duke vërtetuar pajtimin e shkollarëve me teorinë e Wetcott dhe Hort rreth teksteve Siriake (ose Bizantine), se asnjë at kishtar pas-Nikean nuk citon llojin Bizantin të ndryshëm të të lexuarit. [13] Kështu që Kodeksi i parë Atanasian, i bazuar në listën e librave të ‘frymëzuara’ me pajtim nga Atanisiusi, i cili daton përafërsisht rreth 1116 vite pas lindjes së Jezusit a.s., përmban lexime të ndryshuara të cilat nuk janë cituara si të tilla nga ndonjë i krishterë para vitit 325 duke përfshirë mbase edhe vetë Atanisiusin. [14]
Në pjesën përmbyllëse të punimit të tij, duke pasur parasysh rezultatet e tij paraprake, Schmidt citon vështrimet e James Sanders rreth përmbajtjes së Psalterit në manuskripte të ndryshme hebraike. Schmidt e përdor citimin e tij në lidhje me konkluzionin të cilin ai vetë e nxjerrë rreth manuskripteve të Dhiatës së Re:
Po bëhej e qartë se ekzistonin mbase po aq kanone sa edhe kishte bashkësi…Duke u fokusuar në çështjen e fluiditetit në problemet që kanë të bëjnë me përfshirjen/largimin e librave të ndryshëm në bashkësitë e ndryshme të antikitetit, kjo solli vëmendjen në çështjen e literaturës të konsideruar autoritative – që do të thotë funksionalisht kanonike, nga ndonjë bashkësi Judaike apo Kristiane por jo nga tjetra. [15]
Nga Uncialet e mëdha, i njohuri Kodiku i Sinait (350 pas Krishtit) është më i afërti, mirëpo edhe ai përmban Letrën e Barnabait dhe Bariun e Hermasit të cilat përndryshe mungojnë në Biblat e sotme. Sa i përket Kodeksit të Vatikanit (viti 350 pas Krishtit), Letrat Pastorale dhe Zbulesa nuk ekzistojnë gjëkundi aty. (Dikush do të pyetet: çfarë tjetër vallë do të mund të mungonte nga ky manuskript jokomplet!). Po qe se do të përshinim librat e Dhiatës së Vjetër të cilat janë prezente në këto manuskripte Greke, problemi do të bëhet edhe më i pandreqshëm për ata që duan të demonstrojnë se ‘shkrimet’ kristiane të sotme janë të njëjta me ato të kohës së Muhamedit a.s. A duhet këtu ta potencojmë edhe faktin e mirënjohur se as dy manuskripte të Dhiatës së Re ekzistente sot, nuk janë të njëjta njëra me tjetrën. [16] Duke qenë kështu, Eldon J. Epp gjatë diskutimit të çështjes së varianteve tekstuale dhe kanonicitetit e ngritë një pyetje të rëndësishme: – cili manuskript është kanonik?
Përfundimisht, për ta ngritur çështjen në nivelin e saj më të lartë dhe në suazat më të gjëra, çfarë do të thotë fjala ‘kanonik’ kur secila nga 5 300 manuskriptet tona të Dhiatës së Re dhe mbase 9 000 mansukripteve versionale, sikur edhe ato tashmë të humbura, janë konsideruar si autoritativbe – prandaj edhe kanonike – në adhurim dhe instruksione në një apo më shumë nga mijëra e mijëra kisha individuale, kur as dy nga manuskriptet nuk janë njësoj? Konkludimi e potencon fuqinë e pyetjes: Nëse as dy nga manuskriptet nuk janë njësoj atëherë as edhe dy nga përmbledhjet e Ungjijve ose Letrave nuk janë njësoj, dhe nga këtu as edhe dy kanone nuk janë njësoj – pra as dy Dhiata të Reja nuk janë njësoj; prandaj a janë të gjitha këto kanonike, ose vetëm disa nga to, apo vetëm një nga to? Dhe nëse vetëm disa ose vetëm një, cilat janë ato? [17] Kjo sugjeron, ashtu siç potencon Epp, se formimi i kanonit po zhvillohej në dy nivele krejtësisht të ndryshme – njëri në nivel të skribëve të cilët e modifikonin tekstin për të shprehur teologjinë e tyre ose të kuptuarit tjetër, dhe tjetri në nivel të udhëheqësve kishtarë të vendbanimeve kryesore të cilët kështu po kërkonin koncenzus rreth asaj se cilat libra do të duhej të pranoheshin në kanon. [18] Një gjendje e tillë dyfaqëshe krijon probleme serioze për natyrën e vetën kanonit.
Ne veçse e dimë se Biblat (përfshirë Dhiatën e Vjetër dhe atë të Re) ndryshojnë varësisht nga Kisha. Kështu nëse do të pasonim traditën kishtare, ne do të përfundojmë me këto Bibla: atë të kishës protestante, kishës katolike, kishës anglikane, kishës ortodokse greke, kishës kopte, kishës etiopase, kishës armeniane dhe kishës siriane. Që të gjitha këto Bibla përmbajnë numra të ndryshëm të librave. Sërish kjo dokumenton se shkrimet nuk janë të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit a.s.
Midis skenarëve të tillë të pamundshëm, nuk është befasuese të shohësh një misionar tjetër duke tentuar ta zgjedhë problemin duke bërë dallimin midis përmbajtjes së shkrimeve dhe kanonit të shkrimeve, sikur ky të ishte ndonjë problem. Ai thotë:
Duket sikur autori i ka përzier të dy çështjet duke adresuar pohimin e Johen Katz se Bibla e Shenjtë e kohës së Muhamedit është e njëjtë me atë të ditëve të sotme. Saifullah e ngatërron përmbajtjen e shkrimeve me kanonin e shkrimeve. Çështja nuk është kanoni per se, por a është përmbajtja e Biblës së kohës së sotme e njëjtë me përmbajtjen e Biblës së kohës së Muhamedit.
Kanoni ka një përmbajtje të librave të cilat e ndërtojnë një ‘Bibël’. Nëse ndonjë libër shtohet apo largohet, në atë rast është e qartë se ndërron edhe përmbajtja. Nëse kanonit të një ‘Bible’ i mungon inspirimi, atëherë ai ndryshon në përmbajtje nga kanoni i një ‘Bible’ e cila përmban inspirim. Kështu që kanoni dhe përmbajtja janë ngushtë të lidhura.
Duke qenë se ky misionar është shumë i interesuar rreth përmbajtjes së Biblës së kohëve të sotme, le ta shqyrtojmë paksa shembullin e Biblave Protestante. Përkthimet e Biblave Protestante siç janë NIV, RSV, NASV etj bazohen në burime tekstuale të cilat janë edicione kritike si Biblia Hebraica dhe Novum Testamentum Graece (e gjithashtu edhe The Greek New Testament i bazuar në atë të fundit). Këto edicione janë eklektike (përzgjedhëse) dhe leximet e përfshira në to janë të bazuara në gjykime editoriale. Nuk ka asnjë dëshmi për të treguar se tekstet e Dhiatës së Vjetër Hebraike apo Dhiatës së Re Greke të përdorura në përkthimet e këtyre Biblave të ditëve tona, janë qoftë ‘origjinale’ qoftë ‘të frymëzuara’ nga Perëndia. Gjithashtu do të donim të potencojmë faktin se tekstet kritike të Dhiatës së Vjetër Hebraike dhe Dhiatës së Re Greke janë unike. Asnjë tekst si këto kurrë nuk ka ekzistuar në historinë e krishterimit deri me ardhjen e kriticizmit modern tekstual. Kështu që edhe nëse misionarët në mënyrë të pamend preferojnë përmbajtjen para kanonit, ata akoma duhet të jetojnë me faktin se në cilindo rast nga këto dy, ‘shkrimet’ definitivisht nuk janë të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit a.s.
Kjo sërish na kthen tek çështja e isnadit. Qëllimi i isnadit është zbulimi i burimit të informacionit. Në nivelin përfundimtar, burimi duhet të të qojë tek personi i cili ka pasur kontakt të drejtpërdrejtë me autoritetin më të lartë të cilit i mvishet deklarimi. Dallimi midis vlerësimit të literaturës Islamike dhe asaj Biblike është sikur ndryshimi midis natës dhe ditës. Në shkrimet Islame, zbulimi i burimit është i ngjashëm me ligjin e dëshmitarëve. Dëshmitarët ekzaminohen sipas drejtësisë së tyre morale dhe kronologjisë.
Po qe se e aplikojmë këtë metodologji për shkrimet Biblike as edhe një fjali e vetme nuk mund të vërtetohet të jetë autentike si rezultat i mungesës së zbulimit të burimit të informatave. Për shembull duke supozuar se një person i quajtur “Gjon” e shkruajti Librin e Zbulesës, si do ta dimë se kush ishte ai? [19] Cilat ishin besimet e tij fetare? Çka rreth karakterit të tij personal? A ishte ai një njeri i ndershëm? A kishte mbamendje të fuqishme? Mungesa e informatave rreth njerëzve të cilët e kanë transmetuar Dhiatën e Re është adresuar nga Ehrman. Ai thotë:
Diversiteti i larmishëm i Krishterimit të hershëm, me larushinë e tij të strukturave shoqërore, praktikave dhe besimeve është përshtatur vetëm me diversitetin e individëve të cilët e kanë përfshirë atë. Midis tyre kishte transmetues të paemra të teksteve të tyre, skribë të cilët vetvetiu pa dyshim nuk paraqisnin ndonjë lapidar. Fatkeqësisht ne nuk dimë kush ishin këta persona dhe kemi informata të vobekta rreth nivelit të tyre të arsimimit, klasës, rankut ose statusit shoqëror brenda ose jashtë komunitetit kristian. Ata janë të paemër, të panjohur, transkribues të teksteve, teksteve të cilat të cilat u bënë, dhe në mendjen e tyre të cilat veçse ishin Shkrime të Shenjta te Krishtere. Njohuria jonë rreth asaj se kush ishin këta persona dhe qëllimit të tyre të veprimit, çka shpresonin ata dhe çkasë ia kishin frikën apo lakminë, mund të dallohet vetëm nga ajo të cilën ata kanë zgjedhur për ta reprodukuar dhe nga karakteristikat dalluese të produkteve të tyre finale. E vetmja gjë që mund të bëjmë për të kuptuar skribët është të studiojmë transkriptimet e tyre.
…Kritikët e teksteve për një kohë të gjatë kanë imponuar një strukturë të panevojshme të parametrave të diskurseve të tyre; një kokëboshësi kjo që pengon dialogun e frytshëm me shkollarët e fushave të tjera, dhe që si pasojë ka shtrembëruar rezultatin e punëve të tyre. Për tu marrë me studimin e teksteve kërkohet një vetëdijesim më i madh nga ai që shihet normalisht, për kontekstin socio-historik të skribëve. Thjeshtë nuk është e mjaftueshme që të mendohet në termet e manuskripteve si transmetuese të të dhënave; manuskriptet janë prodhuar nga skribët dhe skribët kanë qenë qenie njerëzore të cilat kanë pasur shqetësime, frika, dëshira, urrejtje dhe ide – me fjalë tjera, skribët kanë punuar në kontekst dhe deri para zbulimit të shiritit të lëvizshëm, këto kontekste kanë pasur efekt të rëndësishëm në mënyrën se si janë prodhuar këto tekste. [20]
Ehrman e potencon këtu se sa i rëndësishëm duhet të jetë për kritikuesit e teksteve fokusimi në rrethanat shoqëroro-historike të skribëve pasi që ata ishin transmetues të të dhënave. Çuditërisht, a nuk është kjo ajo që studiuesit myslimanë e kanë ditur dhe vënë në praktikë (nga e cila u zhvillua shkenca kritike e gjykimit të haditheve ose leximit të Kur’anit) qysh para më shumë se një mijë vitesh? [21] Mungesa e informatave, për shembull, të asaj se kush ishte ky farë “Gjoni” i cili e ka shkruar Librin e Zbulesës, sikur edhe është rasti me shumicën e autorëve të Dhiatës së Re, do të ballafaqojë me vështirësi të mëdha misionarët për të vërtetuar integritetin e shkrimeve të tyre duke përdorur metodologjinë e bazuar në isnad, pavarësisht mburrjeve të tyre të zbrazëta për mosekzistimin e ‘isnadit kristian’, e lëre më ‘saktësinë’ apo ‘besueshmërinë’ e shkrimeve!
Një goditje tjetër integritetit tekstual të Biblës vjen kur ne vërejmë pothuajse mungesën totale të metodave të kontrollit për transmetimin e teksteve. [22] Kritikët tekstual të Dhiatës së Re kanë vërejtur se
Është e sigurt të thuhet se nuk ekziston as edhe një fjali e vetme në Dhiatën e Re për të cilën ka pajtueshmëri uniforme në traditën e manuskripteve. [23]
Nuk është për tu çuditur që burimet tekstuale të Biblave moderne Protestante bazohen në edicione ‘përzgjedhëse’ të cilat janë produkt i gjykimeve editoriale dhe nuk janë as ‘origjinale’ e as ‘të frymëzuara’ nga Perëndia.
William Campbell ka arsye të mira për të qarë (ose rrëfimi dënesës i cili do t’ua thyejë zemrën!)
Një nga kampionët e deklarimit të integritetit tekstual të Biblës midis misionarëve të krishterë gjatë shekujsh është William Campbell. Ai ua shtron myslimanëve këtë pyetje:
…Muslimanët pohojnë se Bibla është ndryshuar. A ekziston ndonjë fakt për këtë në Kur’an? Në Hadith? Në histori?
Për ta mbështetur pikëpamjen e tij rreth integritetit tekstual të Biblës nëpërmjet analeve historike, Campbell rrëfen për vizitën e tij në Muzeun Britanik në Londër, ku ruhet Kodeksi i njohur i Sinait.
Në vitin 1983 gjatë një vizite në Londër, shkova në Muzeun britanik për ta parë Kodikun e Sinait, njërën nga kopjet më të vjetra komplete të Dhiatës së Re i cili daton që nga përafërsisht viti 350 pas Krishtit. Desha ta bëj një fotografi e cila shihet në faqen 155. Pas pyetjes së rojës për udhëzime, shkova tek xhami që e mbulonte raftin ku gjendej kodeksi duke menduar vetëm për marrjen e një fotografie nëpërmjet xhamit pa shkaktuar reflektim.
Ia hodha një vështrim Biblës dhe mu duk sikur qindra rastet e të dëgjuarit “BIBLA YTE ESHTE NDRYSHUAR” kaluan nëpër kokën time për një moment të vetëm. U zhyta në lot. Edhe tani duke i shkruar këta rreshta lotët më vijnë në sy. Doja ta prek atë. Kjo do të ishte sikur ti prekja vëllezërit e mi të cilët e shkruan atë para 1600 vitesh. Ne do të ishim një trup i vetëm edhe pse ata kanë vdekur shumë kohë më parë. Ishte një argument prekës, i dhembshëm se Ungjilli është tani ashtu siç ka qenë përherë.
Nuk është befasuese që misionarët e krishterë përherë vrapojnë pas Kodikut të Sinait për të vërtetuar integritetin tekstual të Biblës. Ndërsa në të vërtetë ai është një nga shembujt më të këqij për të dëshmuar ruajtjen e Biblës. Dhiata e Vjetër e këtij kodeksi përmban Tobitin, Juditin, Urtësinë e Solomonit, Urtësinë e Jezusit b. Sirahun, I Makabenjve dhe IV Makabenjve, të cilat mungojnë në Biblat protestante. Ndërsa sa i përket Dhiatës së Re, Kodeksi i Sinait gjithashtu përmban Letrën e Barnabait dhe Bariun e Hermasit përveç listës së zakonshme të librave të cilat gjenden në Biblat Protestante. Me fjalë tjera, edhe Dhiata e Vjetër e edhe Dhiata e Re të gjetura në Kodikun e Sinait janë ndryshe nga Biblat moderne Protestante. Duke pasur parasysh këto fakte, Campbell do ta shohë të zitë e ullirit për të vërtetuar se Bibla e tij nuk ka ndryshuar. Campbell gjithashtu pohon se Kodiku i Sinait është ‘dëshmi prekëse dhe e dhembshme se Ungjilli është sot i njëjtë sikur ka qenë përherë’. Fatkeqësisht për të, pohimet e tij mbështeten vetëm në të vrojtuarit e një folje të vetme të kodeksit. Vërtetimi i mungesës së integritetit tekstual të vetë Ungjijve bëhet shumë më i prekshëm dhe më i dhimbshëm nëse lexojmë Sekretet e Malit Sinai: Rrëfimi i Kodeksit të Sinait nga James Bentley. Ky libër jep një hyrje të shkurtër për Kodikun e Sinait dhe rëndësinë e tij. Disa nga fragmentet e rëndësishme të cilat kanë të bëjnë me Ungjijtë e Dhiatës së Re janë këto:
Në fakt ne tash besojmë se vetëm tre skribë e kanë kopjuar tekstin origjinal të kodeksit. Këta skribë e morën lëkurën e dashit e cila ishte e vrazhdë e me pengesa, dhe e kishin rrafshuar për të dalur të drejtë rreshtat e shkrimit të tyre. Pastaj ata e shkruan Biblën – në të shumtën e rasteve, nëse jo për të gjitha librat, me anë të diktimit, për arsye se dy nga tre skribët kishin bërë gabime drejtshkrimore fonetike. Skribi i tretë, shqiptimi i të cilit është gati perfekt, e ka shkruar pjesën më të madhe të Dhiatës së Re dhe për këtë disa studiues kanë supozuar se ky ishte kopjuar nga origjinali dhe jo me anë të diktimit. Por teoria e tillë është e pavërtetuar duke qenë se ky skrib i njëjtë ka shkruar – pa gabime shqiptimi – edhe pjesën më të madhe të librave historikë dhe poetikë të Dhiatës së Vjetër.
Skribi i dytë, drejtshkrimi i të cilit është mjaft i mirë, ka shkruar në Kodeksin e Sinait librat profetike të Dhiatës së Vjetër, sikur edhe Bariun e Hermasit. Dhe skribi i tretë i cili ka drejtshkrim mizor, ka shkruar Tobitin, Juditin, gjysmën e parë të IV Makabenjve, dy çerekët e parë të Psalmeve dhe gjashtë faqet e Dhiatës së Re (përfshirë pesë vargjet e para të Zbulesës). Diku diku është lexuesi që i ka diktuar skribit, dhe jo vetë skribi, ai që ka bërë gabimet. Tek 1 Makabenjve kapitulli 5 vargu 20 për shembull, teksti duket të lexohet se Juda Makabeu mori 8000 njerëz në tokën e Gileadit. Diktuesi duke mos qenë i sigurt rreth numrit, e ka shqiptuar atë si ‘ose gjashtë ose tre mijë’. Dhe skribi e ka shkruar në lëkurë të njëjtën ‘ose gjashtë ose tre mijë’.
Kodeksit të Sinait i mungon pjesa më e madhe e Dhiatës së Vjetër dhe primarisht do të ketë përmbajtur rreth 790 pjesë lëkure; 242 nga pjesët të gjetura nga Tischendorf përmbajnë pjesë të Dhiatës së Vjetër. 147½ të tjerat përmbajnë Dhiatën e Re, sikur edhe Letrën e Barnabait dhe pjesë të Bariut të Hermasit. Dhe këtu qëndron fillimisht rëndësia e madhe e kodeksit. Kodeksi i Sinait është kopja e vetme e njohur e Dhiatës së Re Greke në skriptin uncial …
Nuk është befasuese se të tjerë para Tischendorfit ia kanë kushtuar mundin e tyre pastrimit të tekstit Biblik nëpërmjet Kodeksit të Sinait. Dhe pasi që Kodeksi është shkruar, korrektues të mëvonshëm futën duart e tyre në të dhe për disa shekuj bënë ndryshime dhe shtuan shënime në të gjithashtu. Tischendorfi symprehtë duke e studiuar kodeksin njehsoi 14 800 korrektime të tilla të kryera nga nëntë korrektues të ndryshëm.
Këta korrektues kanë sajuar shenja konvencionale për të bërë të ditur atë që ata besonin të ishte teksti i vërtetë. Për shembull një rend me pika përgjatë një pjese të tekstit tregon se korrektuesi besonte se ai paragraf duhej të fshihej sepse sipas tij nuk ishte në tekstin origjinal të Biblës…
Tani pasuria legjendare tekstuale e Kodeksit të Sinait i është dhënë botës së krishtere nëpërmjet botimit të madh të Tischendorfit të cilin ai e plotësoi pak para vdekjes së tij me një botim të madh dy volumesh të tekstit të Dhiatës së Re. Bile edhe sot ky botim mbetet një punim referues i domosdoshëm për studiuesit e tekstit Grek, pasi që Tischendorf prezantoi aty një sasi të gjerë informatash të cilat japin dëshmi pro dhe kontra leximeve të ndryshme të manuskripteve ekzistuese.
Mendjehollësia e tij ishte brilante – aq brilante sa që jo të gjithë ishin të guximshëm që ta pranonin. Një sugjerim i bërë nga Tischendorf rreth dëshmisë së Kodeksit të Sinait, i mohuar nga shumica e bashkëkohanikëve të tij, është përligjur tash nga teknika më të vonshme shkencore dhe e tregon gjeninë e tij në piedestalin më të lartë.
Duke u bazuar vetëm në dëshminë e syve të tij, Tischendorf besoi se vargu i fundit i Ungjillit të Gjonit (Gjoni 21:25) ishte një shtim i mëvonshëm i bërë origjinalit të Kodeksit të Sinait. Ky varg thotë “Janë edhe shumë gjëra të tjera që i bëri Jezusi, të cilat, po të shkruheshin një nga një, unë mendoj se nuk do të mjaftonte mbarë bota që t`i nxinte librat që do të mund të shkruheshin. Amen.” Tichendorf pohoi se ky varg ishte shkruar me delikatesë më të madhe se sa pjesa tjetër. Ai insistoi se forma e germave ishte lehtas më ndryshe. Ai shtoi se ngjyra e përdorur për këtë varg ishte me e çeltë se sa ajo e përdorur për pjesën tjetër të shkruar. (Skribët e rimbushnin penën e tyre mesatarisht çdo një rresht e gjysmë duke shkruar Kodeksin e Sinait; por Tischendorf thotë se ai kurrë nuk ka parë saktësisht atë ngjyrë pene të përdorur për atë varg në ndonjë vend tjetër të kodeksit.)
Në atë kohë shumica e studiuesve nuk u pajtuan me gjykimin e dhënë rreth këtij vargu. Por shumë kohë pas vdekjes së tij, shkenca e shekullit XX vërtetoi se Tischendorf kishte të drejtë absolutisht. Kur u ekzaminua Kodeksi i Sinait nën dritën ultravjollce, u zbulua se në fakt Ungjilli i Gjonit primarisht përfundonte me vargun 24 të kapitullit 21. Pas këtij vargu skribi shtoi një pjesë të vogël me fjalët “Ungjilli sipas Gjonit”. Më vonë një skrib tjetër kishte fshirë këto fjalë duke shkruar mbi to vargun e tanishëm të 25të….
Në Britani Versioni i Autorizuar i vitit 1611 akoma magjepste shumë njerëz, qoftë edhe ata që dyshonin pasaktësitë e tij. Me të drejtë apo pa të, ai u bë tekst i shenjtë.
Mos hedh hije në faqet e shenjta
Gabimet e të cilave, nëse janë gabime, janë shenjtëruar prej kohësh,
do të shkruante John Ruskin. Versioni i Autorizuar e ka mbajtur Shkrimin e Shenjtë në një gjuhë të bukurisë dhe forcës unike. Por studiuesit dhe personat seriozë kishtarë ishin tashmë të vetëdijesuar se ai ishte i pasaktë. Edhe kur autoritetet e Kishës Anglikane u pajtuan për një rishikim të tekstit, ata urdhëruan që përkthimi i ri duhej ‘të sillte sa më pak ndryshime që të ishte e mundur….në mënyrë të qëndrueshme me besueshmëri’. Sidoqoftë, ky projekt i dha urgjencë studimit të Dhiatës së Re Greke, dhe në veçanti puna e dy studiuesve të njohur të Kembrixhit Brooke Foss Westcott (i cili më vonë u bë peshkop i Durhamit) dhe Fenton John Anthony Hort…
Jo të gjithë u pajtuan me këta dy profesorë të teologjisë nga Kembrixhi.; por ata që nuk u pajtuan ishin kryesisht lehtas bizarë. (Më tepër se lehtas bizar ishte Dean J.W. Burgon nga Chichester, i cili i përshkroi Kodeksin e Sinait dhe atë të Vatikani si ‘kopjet më të korruptuara dhe skandaloze që ekzistojnë sot’). Siç ka vërejtur me të drejtë Caspar Rene Gregory rreth Kodeksit të Sinait: “Shume studiues e kanë ndjerë të nevojshme që ta përulin tekstin e këtij manuskripti. Kjo është gabim. Tischendorf mund ta ketë vlerësuar gjetjen e tij të madhe paksa lartë. Ai do të kishte qenë më tepër se njeri nëse nën ato rrethana nuk do ta kishte bërë këtë, duke pasur parasysh se për tri vite ai hëngri, piu dhe fjeti me këtë manuskript. Po të ishte gjallë sot, ai me siguri do të modifikonte aty këtu simpatinë e tij për leximet e këtij manuskripti. Por sidoqoftë ai është një manuskript i jashtëzakonshëm”.
Si dëshmitarë të fjalëve autentike të Shkrimeve të Shenjta, Westcott dhe Hort margjinalisht preferuan Kodeksin e Vatikanit ndaj atij të Sinait. Por edhe këtu Casper Rene Gregory ka disa komente me fjalë të mprehta: “Në një kohë ishte si njëfarë mode të thuash se Kodeksi i Sianit ishte i shkruar mjaft keq, me plot gabime klerikale dhe sipas kësaj më pak i besueshëm. Dhe manuskripti i Vatikanit do të duhej të ishte i shkruar me mjaft korrektesë. Mirëpo kur u fituan më tepër njohuri rreth kopjes së Vatikanit, u gjet se në këtë aspekt nuk kishte mjaft vend për zgjedhje midis këtyre dy manuskripteve”.
Ajo çka i ofendonte në të vërtetë njerëzit si Dean Burgon ishte fakti se megjithëse Kodeksi i Sinait ishte edituar me nivel më të madh, ai zbulonte një tekst të Biblës i cili sërish dhe sërish dallonte nga ajo që ata ishin mësuar ta respektonin dhe ta donin si Shkrim të Shenjtë. Mere për shembull Lutjen e Zotëriut. Gjenerata të tëra ishin mësuar me versionin e gjetur tek Luka kapitulli 11, vargu 2 deri 4:
“Ati ynë që je në qiej,
u shenjtëroftë emri yt,
ardhtë mbretëria jote,
u bëftë vullneti yt si në qiell edhe në tokë.
Na jep çdo ditë bukën tonë të nevojshme.
Dhe na i fal mëkatet tona, sepse edhe ne i falim fajtorët tanë;
dhe mos lejo të biem në tundim, por na shpëto nga i ligu”“.
Ata ishin mësuar ta pranojnë këtë si më alternativ ndaj versionit të familjarizuar që gjendet tek Mateu kapitulli 6 vargjet 9 deri 13.
Mirëpo tani ata po ballafaqoheshin me një version edhe më të shkurtuar. Lutja e Zotëriut sipas Kodeksit të Sinait lexohet thjeshtë kështu:
At, u shenjtëroftë emri yt,
Ardhtë mbretëria jote,
U bëftë vullneti yt si në qiell edhe në tokë
Na jep çdo ditë bukën tonë të nevojshme
Dhe na i fal mëkatet tona, sepse edhe ne i falim fajtorët tanë;
dhe mos lejo të biem në tundim.
Kodeksit të Vatikanit bile i mungojnë edhe fjalët “U bëftë vullneti yt si në qiell ashtu edhe në tokë”. Duket sikur për gjenerata të tëra burra dhe gra kanë përsëritur fjalë të dyshimta, duke besuar me naivitet se ato ishin thënë nga goja e vetë Jezusit. Për më tepër edhe versioni më i familjarizuar nga Mateu ishte i dyshimtë. Fundi Matean i Lutjes së Zotëriut “Sepse e jotja është mbretëria, dhe fuqia dhe madhështia përgjithmonë, Amen” gjithashtu mungon nga manuskripti i Vatikanit dhe ai i Sinait.
Disa rrëfime të tjera të njohura mirë dhe të dashura gjithashtu u zhdukën në tekstin e ruajtur gjatë dhe me kujdes në Malin e Sinait. Kapitulli i tetë i Ungjillit të Gjonit në manuskriptet e mëvonshme përmban rrëfimin e gruas e cila ishte kapur në kurvëri. Skribët dhe farisenjtë duan që ta gurëzojnë për vdekje duke pasuar, siç thonë ata, ligjin e Mojsiut. Jezusi thotë “Ai i cili është i pamëkatë nga ju le ta gjuajë gurin e parë në të”. Një nga një akuzuesit e gruas largohen përderisa të mbetet vetëm ajo me Jezusin. Atëherë ai e pyet atë “Ku janë ata që të paditnin? Askush nuk të dënoi?” Ajo u përgjigj “Jo askush Zot”. Jezusi ia kthen “Atëherë as unë nuk të dënoj, shko dhe mos mëkato më”
Ne e dimë tani se disa manuskripte të vjetra e transferojnë këtë rrëfim në tjetër vend në Dhiatën e Re, në Ungjillin sipas Lukës. Në disa manuskripte të tjera skribët kanë bërë të njohur se ata e vënë në dyshim autenticitetin e rrëfimit. Ai nuk gjendet askund në kodeksin e Vatikanit dhe atë të Sinait.
Dëshmitë që vinin nga manuskripti i Malit të Sinait ishin gjithnjë e më të vështira për tu tretur. Në manuskriptet e mëvonshme, kapitulli 24 i Lukës, vargu 51, tregon se si Jezusi i la dishepujt e ti pas ringjalljes së tij. Ai i bekoi ata, u nda nga ta ‘dhe u ngrit në qiell’. Kodeksi i Sinait nuk e përmban fjalinë e fundit. Sikur që ka vërejtur kritiku tekstual C.S.C. Williams ‘nëse kjo mungesë është e drejtë atëherë nuk ka në tekstin origjinal në Ungjij asgjëkundi përmendje të Ngritjes në Qiell (të Jezusit)”
Në mënyrë të vazhdueshme dhe shqetësuese Kodeksit nga Mali i Sinait i mungojnë fjali të famshme të Shkrimeve të Shenjta. Tek kapitulli 17 i Mateut, dishepujt dështojnë në largimin e djallit nga një epileptik. Vargu 21 në manuskriptet e mëvonshme e jep sqarimin e Jezusit se një shërim i tillë kërkon më tepër lutje dhe agjërim. Në Kodeksin e Sinait mungon ky sqarim. Sërish, teksti i manuskripteve të mëvonshme e fillon Ungjillin sipas Markut me fjalët: “Fillimi i Ungjillit të Jezu Krishtit, Birit të Perëndisë”. Në kodeksin e Sinait mungojnë fjalët “Birit të Perëndisë”. Tek Ungjilli sipas Lukës, në manuskriptet e mëvonshme tek kapitulli 11 gjenden fjalët të cilat i atribuohen Jezusit “Ju nuk e dini cilit shpirt i takoni. Sepse biri i njeriut nuk ka ardhur t’i shkatërrojë jetërat e njerëzve por ti shpëtojë ato”. Asnjëra nga fjalitë nuk gjendet në Kodeksin e Sinait.
Sikur kjo të mos ishte e mjaftueshme për të shokuar këta njerëz të mësuar me versionet e vjetra të ungjijve, Kodeksi i Sinait bile i minimizon edhe disa nga ndëshkimet për njerëzit e ligj siç kanë ekzistuar në tekstet tradicionale. Ungjilli sipas Markut tek kapitulli 9 psh, e përshkruan ferrin si një vend ‘ku krimbi nuk vdes dhe zjarri nuk fiket’ (një përshkrim ky i marrë nga vargu i fundit i librit të Isaisë nga Dhiata e Vjetër). Këto fjalë mungojnë në Kodeksin e Sinait.
Sidoqoftë, studiuesit si Tischendorf, Westcott dhe Hort nuk janë tmerruar nga gjetjet e tyre. Që të tre këta dhe shumë të tjerë si ta, kishin besim të mjaftueshëm se ajo që ata po bënin ishte definitivisht zbulim i të vërtetës së fshehur hyjnore. Megjithatë, ata bënë supozime rreth transmetimit të tekstit të Shkrimeve të Shenjta të cilin Kodeksi i Sinait i ka detyruar ata që ta mohojnë…
Westcott dhe Hort ishin njësoj të patundur në besimin se të gjitha ndryshimet (e Biblës) do të kenë ndodhur aksidentalisht, dhe jo me qëllim. Në hyrjen që ia kanë bërë botimit të tyre The New Testament in the Original Greek, ata shkruajnë “Nuk do të ishte jashtë vendit të shtohet këtu si një shprehje tjetër të besimit tonë se megjithë leximet e panumërta të Dhiatës së re të cilat janë padiskutueshëm të dyshimta, nuk ka asnjë shenjë të falsifikimit të qëllimshëm të teksteve për qëllime dogmatike”.
Kodeksi i Sinait do të vërtetonte se ata e kishin gabim, jo aq shumë për shkak të faktit se vetë teksti i tij është korruptuar në këtë mënyrë, sa për shkak të përmbajtjes së teksteve të shumta të cilat u fshinë apo ndryshuan nga skribë të mëvonshëm me motivime teologjike.
Për shembull në kapitullin e parë të Ungjillit të Markut tregohet për një lebroz i cili i thotë Jezusit “Po të duash ti mund të më pastrosh”. Kodeksi i Sinait vazhdon “Jezusi me zemërim e shtriu dorën e tij dhe e preku atë duke i thënë ‘Po e dua, qofsh pastruar’.” Manuskripte të mëvonshme, duke e parë se t’i atribuosh Jezusit zemërim është sikur ta paraqesësh atë paksa tepër njerëzor, e ndërruan fjalën ‘i zemëruar’ me ‘duke e mëshiruar’.
Në Ungjillin e Mateut, Kodeksi i Sinait përmban një sugjerim tjetër rreth Jezusit i cili kishte ardhur në konflikt me pikëpamjet teologjike të të krishterëve të mëvonshëm dhe për këtë arsye edhe ishte larguar. Duke folur për ditën e Gjykimit (kapitulli i 24 i Mateut), Jezusi sipas Kodeksit të Sinait, e bën të ditur se ‘për atë ditë dhe për atë orë, askush s`e di, as engjëjt e qiejve, e as Biri, por vetëm Ati im’.
Manuskripte të tjera të vjetra gjithashtu i përmbajnë fjalët ‘as Biri’. Por supozimi se Jezusi nuk është në nivel të njëjtë të dijes me Atin ishte i papranueshëm për gjeneratat e mëvonshme të të krishterëve dhe kështu kjo frazë është larguar.
Në këtë pikë edhe vetë Hort për një moment u tundua të dyshojë se ishte motivimi teologjik ai që e shkaktoi largimin e fjalëve, duke pranuar se fshirja e fjalëve ‘as Biri’ në të vërtetë mund të sqarohet ‘me vështirësinë teologjike të cilën ato duket se e përmbajnë’.
Në mënyrë më goditëse mund të shihet procesi i ndryshimit të teksteve biblike për arsye doktrinare në faktin se Kodiku i Sinait është ripunuar nga korrektorë shumë kohë pasi që është shkruar për herë të parë. Dy shembuj e bëjnë këtë tërësisht të qartë. Në të dy rastet korrektorët e kanë parë të paqëndrueshëm tekstin ashtu siç është ruajtur nga kodiku i madh. Shembulli i parë ka të bëjë me lutjen e Jezusit në Malin e Ullinjve.
Sipas tekstit të Kodikut të Sinait, Ungjilli sipas Lukës thotë se “Atëherë iu shfaq një engjëll nga qielli për t`i dhënë forcë. Dhe ai, duke qenë në agoni, lutej edhe më fort; dhe djersa e tij po i bëhej si gjak i mpiksur që bie për tokë..”
Ky tekst me sugjerimin e tij se Jezusi kishte nevojë për mbështetjen e një engjëlli, dhe se para arrestimit dhe gjykimit të tij ai ishte në agoni, nuk gjendet në Kodikun e Vatikanit. Kodiku i Sinait qartë tregon se debati rreth këtij fragmenti pati ndikim tek skribët e mëvonshëm. Njëri nga ta kishte vendosur pika afër tekstit duke bërë me dije se ai fragment duhej të largohej. Një tjetër skrib në mënyrë të kujdesshme ka tentuar që ti fshijë këto pika.
Njëjtë demaskuese është mënyra se si korrektorët e Kodeksit të Sinait u morën me fjalët atribuuar Jezusit në kryq nga Ungjilli sipas Lukës. “At fali sepse nuk e dinë çfarë po bëjnë” është fshirë nga korrektuesi. J. Rendel Harris besonte se teksti ishte larguar qëllimshëm nga ata të krishterë të cilët besonin se Perëndia nuk do të mund ti falte kurrë Judenjtë për vrasjen e Jezuit. A nuk e ka treguar këtë shkatërrimi i Jerusalemit? Këtu, në anën tjetër, Hort akoma mban qëndrimin se teksti është larguar për qëllime tërësisht të pafajshme dhe arsye aksidentale. “Heqja e paramenduar e rrëfimit ku shprehet dashuria dhe falja e treguar ndaj vetë vrasësve të Zotëriut është absolutisht e pabesueshme…”, thotë ai.
Nuk duhet të supozohet nga këta shembuj se Kodeksi i Sinait pa alternativë e mbështetë pikëpamjen ‘joortodokse’ mbi Jezusin. Përkundrazi, në gjenaologjinë e Jezusit të dhënë nga Ungjilli sipas Mateut, për shembull, Kodiku i Sinait (ndryshe nga disa manuskripte të tjera) e mbështetë doktrinën e lindjes së virgjër të Jezuit duke e përfunduar listën e paraardhësve të tij me fjalët “Jakobit i lindi Jozefi, bashkëshorti i Marisë, nga e cila lindi Jezusi, që quhet Krisht”.
Shpeshherë, gjithashtu, shtesat e bëra tekstit të cilat gjenden në dokumentet e mëvonshme por jo edhe në Kodikun e Sinait janë thjeshtë të padëmshme, dhe njëmend nganjëherë janë shtesa pozitive. Dy shembuj të tillë mund të citohen nga Ungjilli sipas Gjonit. Në kapitullin e katërt Jezusi i ka kërkuar pije një gruaje nga Samaria. Ajo i përgjigjet “Po qysh, ti që je Jude kërkon të pish prej meje, që jam një grua samaritane”. Skribë të mëvonshëm i kanë shtuar këtë sqarim tekstit origjinal autentik: “sepse Judenjtë nuk shoqërohen me Samaritanët”.
Njësoj, në kapitullin e pestë të Ungjillit të Gjonit, tregohet se si Jezusi takoi një numër të madh të njerëzve të sëmurë të cilët po qëndronin afër ujit. Një skrib i mëvonshëm i ka shtuar tekstit një sqarim i cili nuk gjendet në Kodikun e Sinait: “Sepse një engjëll, kohë pas kohe, zbriste në pellg dhe e lëvizte ujin; dhe i pari që hynte, mbasi uji ishte lëvizur, shërohej nga çfarëdo sëmundje që të kishte”
Një nga ndryshimet më të lezetshme dhe më joarmiqësore bërë më vonë tekstit të ruajtur si në Kodikun e Sinait, ka të bëjë me shëmbëlltyrën e birit të penduar siç është treguar tek kapitulli 15 i Ungjillit të Lukës. Në këtë parabolë Jezusi flet për një të ri i cili e bindë të atin që t’ia japë trashëgiminë më herët dhe pastaj shkon edhe e shpenzon atë. I pangopur dhe duke ruajtur derrat për të fituar kafshatën, ai pendohet. Ai vendosë të kthehet tek i ati dhe ia thotë këto fjalë: “Atë, mëkatova kundër qiellit dhe para teje; nuk jam më i denjë të quhem yt bir; trajtomë si një nga mëditësit e tu”. Dhe sipas Kodikut të Sinait ai e bën pikërisht këtë. Por ai sheh se i ati e kishte pritur atë kaherë dhe e mirëpret atë sikur të ishte kthyer nga të vdekurit, si një bir të dashur.
Tani ndryshimi i hirshëm i bërë në manuskriptet e mëvonshme thotë se biri, i mirëpritur papritmas nga i ati i tij, me urtësi i shmanget bërjes së ofertës për tu konsideruar si mëditës. Megjithatë në fund të gjitha ndryshimet tekstuale të zbuluara si rezultat i punës heroike të Tischendorfit dhe studiuesve bashkëpunëtorë të tij rezultuan shqetësuese. Dhe në një periudhë teologët e shekullit të njëzetë e konsideruan dëshminë e Kodikut të Sinait njëmend skajshmërish shqetësuese. Çështja ka të bëjë me doktrinën themelore të Krishterimit, me ringjalljen e Jezus Krishtit….
Mirëpo këtu ngriti krye një paradoks i jashtëzakonshëm. Kodiku i Sinait, manuskripti i cili sipas Tischendorfit i afrohej më së shumti tekstit të Ungjijve ashtu siç ishin shkruar fillimisht, zbuloi një mungesë teksti të pazakonshme. Sipas Kodikut të Sinait, Ungjilli sipas Markut, ndryshe nga të tre ungjijtë tjerë nuk përmbante ndonjë rrëfim rreth paraqitjes së Jezusit dishepujve pas ringjalljes së tij.
Sipas Markut, kapitulli 16, tri gra – Mari Magdalena, Maria e ëma e dishepullit Jakob dhe Saloma – sollën vajra për ta lyer me to trupin e vdekur të Jezusit i cili ishte brenda varrit. Një gur i madh ishte vendosur në hyrjen e varrit dhe të tri gratë po pyeteshin se kush do ta largonte atë. Ato magjepsen kur shohin se guri veçse ishte larguar nga hyrja. Duke hyrë brenda varrit ato shohin një të ri të veshur në të bardha i cili po qëndronte në anën e djathtë. Ato stepen por i riu u thotë “Mos u frikësoni”. Ai u thotë pastaj se Jezusi nga Nazareti të cilin e patën kryqëzuar nuk është aty sepse është ngritur.
Mandej i riu ju jep tri grave një porosi për dishepujt e Jezuit: “Se ai po ju pararend në Galile; atje do ta shihni, ashtu siç ju pati thënë”. Por mjaftë çuditërisht gratë nuk e përcjellin këtë porosi. Sipas Ungjillit të Markut të gjetur në Kodikun e Sinait “ato dolën shpejt dhe ikën nga varri, sepse i zuri tmerri dhe habia; dhe nuk i thanë asgjë kurrkujt, sepse kishin frikë.”
Dhe këtu, sipas Kodikut të Sinait, përfundon Ungjilli sipas Markut. Natyrisht se Ungjilli sipas Markut nuk përfundon me kaq në manuskripte të tjera të Biblave kristiane. Këto versione të tjera vazhdojnë me një fragment shtesë prej 12 vargjesh:
Tani Jezusi, pasi ishte ringjallur në mëngjesin e ditës së parë të javës, iu shfaq së pari Marisë Magdalenë, nga e cila pati dëbuar shtatë demonë. Dhe ajo shkoi dhe ua tregoi atyre që kishin qenë bashkë me të, të cilët ishin të pikëlluar dhe e qanin. Por këta, kur dëgjuan se ishte gjallë dhe se u pa nga ajo, nuk i besuan. Mbas këtyre gjërave, iu shfaq në trajtë tjetër dyve prej tyre, që po shkonin në fshat. Edhe ata shkuan dhe ua treguan të tjerëve; por as këtyre nuk u besuan. Në fund iu shfaq të njëmbëdhjetëve kur ishin në tryezë dhe i qortoi për mosbesimin e tyre dhe për ngurtësinë e zemrës, sepse nuk u kishin besuar atyre që e kishin parë të ringjallur. Pastaj u tha atyre: “Dilni në mbarë botën dhe i predikoni ungjillin çdo krijese; ai që beson dhe është pagëzuar, do të jetë i shpëtuar; por ai që nuk ka besuar, do të jetë i dënuar. Dhe këto janë shenjat që do t`i përcjellin ata që do të besojnë: në emrin tim ata do t`i dëbojnë demonët, do të flasin gjuhë të reja; do t`i kapin me dorë gjarpërinjtë, edhe nëse do të pinë diçka që shkakton vdekjen, nuk do t`u bëjë asnjë të keqe; do t`i vënë duart mbi të sëmurët dhe këta do të shërohen“. Zoti Jezus, pra, mbasi u foli, u ngrit në qiell dhe u ul në të djathtë të Perëndisë. Pastaj ata dolën dhe predikuan kudo, ndërsa Zoti bashkëvepronte me ta dhe e vërtetonte fjalën me shenjat që e shoqëronin. Amen.
Tani, nëse teksti i Kodikut të Sinait paraqet njëmend atë që ka ardhur nga dora e shkruesve të parë të tekstit, këto 12 vargje (Marku 16:9-20) janë po aq të dyshimta sa edhe vargu për tre dëshmitarët hyjnorë të nxjerra jashtë nga Richard Porson. Larg të mbrojturit të rrëfimit tradicional të ungjillit, zbulimi i madh i Tichendorfit ka nxjerrë jashtë Biblës një shtesë edhe më alarmuese të tekstit origjinal.
Skribi i cili i ka dhënë fund Ungjillit sipas Markut në Kodikun e Sinait nuk kishte asnjë dyshim se ai përfundonte me vargun 8 të kapitullit 16. Aty ai e kishte nënvizuar tekstin me vizë artistike dhe kishte shkruar ‘Ungjilli sipas Markut’ duke filluar menjëherë me Ungjillin sipas Lukës. [24]
William Campbell u zhyt në lot kur e pa të ekspozuar një foli të Kodikut të Sinait në Muzen Britanik në Londër, duke supozuar se besimi i tij në pandryshueshmërinë e Biblës po forcohej. Tashmë kur ne e dimë se përmbajtja e Kodikut të Sinait është e ndryshme nga Biblat Moderne Protestante, i kemi dhënë Campbellit arsye të njëmendta për të qarë. Gurthemeli i tij për dëshminë historike të integritetit të Biblës qëndron i shpartalluar para syve të tij kur paraqiten argumente të qarta dhe evidente. Fatkeqësisht për të, emocionalizmi dhe rrëfimet rënkuese nuk janë dëshmi substanciale për integritetin tekstual të Biblës.
Si dukej pra Bibla në kohën e Profetit Muhamed
Kjo është një pyetje e vështirë pasi që informatat rreth Krishterimit dhe librave që ai ka përdorur si shkrime të shenjta në Arabi gjatë kohës së Muhamedit a.s. janë shumë sporadike. Kemi disa burime joislame dhe disa të tjera Islame të cilat japin ca informata rreth Biblës, por asgjë vendimtare. Mirëpo që të dy këto burime janë të mjaftueshme për të treguar se shkrimet e shenjta të krishtere nuk janë bindshëm të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit a.s.
Burimet joislame sugjerojnë prezencën e Kishës Siriake (dhe degëve të saj të ndryshme sektare siç janë Jakobitët, Nestorianët, Monofizitët etj) në disa rajone të caktuara të Arabisë dhe ato tregojnë se shërbimet kishtare kryheshin në gjuhën siriake. [25] Është konfirmuar se manuskriptet biblike më të hershme arabe kanë ardhur në ekzistencë vetëm pas vdekjes së Muhamedit a.s., në kohën e polemikave Krishtero-Muslimane. [26] Ato ishin përkthyer në arabisht nga siriakishtja. Kishat Siriake e përdornin Diatesaronin, përpilimin e katër Ungjijve në një të bërë nga Tatiani, dhe ai u përdor në Kishat Siriake për një kohë të gjatë para se të zëvendësohej me Peshittën. Peshita në anën tjetër ka numër të ndryshëm të librave në Dhiatën e Re. Kjo paraqet për Dhiatën e Re një përshtatje të kanonit të Siriakëve me atë të Grekëve. Letra e tretë Korintasve nuk ishte pranuar, dhe si shtesë 14 Letrave të Palit (përfshirë Hebrenjve pas Filemonit), përfshiheshin tri letra të gjata Katolike (Jakobit, 1 Pjetrit dhe 1 Gjonit). Katër letrat tjera më të shkurta Katolike (2 Pjetrit, 2 dhe 3 Gjonit, dhe e Judës) sikur edhe libri i Zbulesës mungojnë në versionin e Peshitës Siriake, kështu që kanoni Siriak i Dhiatës së Re përbëhej nga 22 shkrime. Dhiata e Vjetër përbëhej nga librat e zakonshëm të Biblës Hebraike sikur edhe nga librat si Baruhu, Letra e Jeremisë, Shtesat e Psalmeve, Lutja e Manasehut, Tobiti, Juditi, Urtia e Solomonit, Urtia e Jeshua b. Sirahut, I-IV Makabenjve, Psalmet e Solomonit dhe Apokalipsa e Baruhut. Duke pasur parasysh këto fakte do të jetë mjaft e vështirë të vërtetohet se shkrimet kristiane janë të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit a.s.
Sa i përket burimeve Islame, disa informata interesante rreth përmbajtjes së Biblës Kristiane gjenden në Al-Sirah Al-Nebiaah të ibn Hishamit. Ai përmend disa nga besimet e të krishterëve të cilët kishin biseduar me profetin:
Ata gjithashtu diskutojnë duke thënë se ai është Biri i Allahut duke pohuar se ai nuk ka pasur baba dhe se ka folur që në fëmijëri gjë e pabërë nga dikush tjetër. Ata përdorin si fakt për pohimin e tyre se ai është i treti nga të tretë (pjesë e trinisë) argumentin se Allahu thotë: Ne vepruam, Ne krijuam dhe Ne gjykuam [duke përdorur shumësin për Vetveten], dhe po qe se Ai do të ishte Një ai do të thoshte: Unë veprova, Unë gjykova, Unë urdhërova dhe Unë krijova; por është Ai, Jezusi dhe Merjemja. Kurani është shpallur duke adresuar të gjitha këto argumente. [27]
Janë këtu dy gjëra rreth Krishterimit të kohës së Muhamedit a.s. E para, besimi se Jezusi a.s. ka folur në fëmijëri dhe se ai ka krijuar forma zogjsh nga balta dhe i ka bërë të gjalla. E dyta doktrina trinitariane se Perëndia përbëhet nga Ati, Jezusi dhe Maria. Duke qenë se çështjet doktrinale nuk janë qëllimi i këtij diskutimi, ne do të fokusohemi në pikën e parë e cila ka të bëjë me natyrën e shkrimeve.
Mrekullia e të folurit të Jezusit që në fëmijëri dhe dhënia jetë zogjve të bërë nga balta zakonisht etiketohen si ‘apokrife’ nga misionarët mirëpo këto gjëra ishin përsosmërish të pranueshme për të krishterët në Arabi gjatë kohës së Muhamedit a.s. Enciklopedia Katolike Online vërteton popullaritetin e rrëfimeve të fëmijërisë midis Nestorianëve Sirianë. Është interesante për të përmendur se versioni arab i rrëfimeve të fëmijërisë ishte përkthyer nga origjinali Siriak. [28]
Në mënyrë të tërthortë kjo e vërteton rrëfimin e Ibn Hishamit në Al Sirah El Nebeiuah lidhur me besimet e të krishterëve në kohën e Muhamedit a.s. që kanë të bëjnë me të folurit e Jezusit në fëmijëri dhe dhënien jetë të zogjve nga balta. Sidoqoftë kjo na e jep vetëm një fragment të vogël të llojit të ‘shkrimeve’ të cilat të krishterët po i përdornin në kohën e Muhamedit a.s., dhe në asnjë mënyrë nuk paraqet pamje komplete të asaj se si dukeshin ‘shkrimet’ e tyre të tërësishme. [29]
Për më tepër, mospajtimi midis Judenjve dhe të Krishterëve rreth shkrimeve të tyre të shenjta ishte mirë i njohur gjatë kohës së Profetit Muhamed a.s. dhe kjo gjithashtu i shërbeu si një shtysë kalifit Uthman për ta përmbledhur Kur’anin.
Hudhejfa bin el-Jemen erdhi tek Uthmani në kohën kur njerëzit e Shamit dhe ata të Irakut po zhvillonin një luftë për të mposhtur Armeninë dhe Azerbajxhanin. Hudhajfa po frikësohej rreth dallimeve në recitimin e Kur’anit midis tyre (midis njerëzve të Shamit dhe Irakut), kështu që ai i tha Uthmanit “O Prijësi i besimtarëve! Ruaje këtë popull para se ata të dallojnë rreth Librit (Kur’anit) ashtu siç kanë bërë më herët Hebrenjtë dhe të Krishterët”
Mospajtimi i të krishterëve rreth shkrimeve të tyre të shenjta mund të shihet duke studiuar kanonet e ndryshme të Biblave të tyre gjithandej shekujve para dhe pas Muhamedit a.s. Mosmarrëveshjet midis tyre rreth shkrimeve të tyre të shenjta ekzistojnë edhe sot. Me të gjitha këto fakte para nesh, ne mund të themi bindshëm se shkrimet e shenjta të krishtere definitivisht nuk janë të njëjta sot me ato të kohës së Muhamedit a.s.
Përfundim
Është pohuar nga misionarët e krishterë se shkrimet e tyre të shenjta janë të njëjta sot sikur që kanë qenë në kohën e Muhamedit a.s., dhe se Profeti i ka njohur ato për të vërteta. Sidoqoftë nuk ka pasur as ndonjë demonstrim të kësaj nga ana e tyre dhe as ndonjë vërtetësi të pohimit. Kjo nuk është për tu befasuar. Bibla Protestante erdhi në ekzistencë gjatë Reformimit, nja 900 vite pas Muhamedit a.s. A thua vallë si mund të ndodhë që Kur’ani apo Hadithet ta vërtetojnë një Bibël e cila erdhi rreth 900 vite pas tyre. Për më tepër, përmbajtja e Biblës ka qenë në mospajtueshmëri të thellë për më shumë se 150 vite pas Reformimit siç shihet qartë nga një sërë mospajtimesh midis vetë reformuesve (me këtë bëhen më shumë se një milenium i tërë që nga koha e Muhamedit a.s. !). Në të vërtetë, Krishterimi nuk ka mundësi të prodhojë as edhe një manuskript të vetëm të Kodeksit të Dhiatës së Re Greke sipas limitit dhe rendit të krijuar nga Atanasiusi (‘themeli i shpëtimit’) deri në kohën e manuskriptit Mt. Atos (Greg. 922) që daton në vitin 1116. Megjithëkëtë, sado pabesueshëm që mund të duket, misionarët do të donë të na shtyjnë të besojmë se Dhiatat e Reja Greke ‘eklektike’ të cilat i kemi sot, të cilat tekstualisht janë të ndryshme nga manuskriptet e përmendura më lartë, janë të njëjta në kanon dhe përmbajtje sikur që kanë qenë në kohën e Profetit Muhamed. Ky pohim i pabesueshëm i cili bazohet në fantazi nuk përmban ndonjë grimcë fakti.
Për më tepër, Kanoni Protestant i Biblës është vetëm njëri nga kanonet e Kishave të ndryshme të Krishtera dhe përmban numër të ndryshëm të librave kur krahasohet me kanonet tjera. Është treguar gjithashtu se përmbajtja tekstuale e Biblave moderne të përdorura nga Protestantët është ‘eklektike’ dhe e bazuar në gjykim redaksional. Tekste si këto kurrë nuk kanë ekzistuar në historinë e krishterimit deri në kohën e fillimit të kriticizmit tekstual modern.
Tutje, është potencuar gjithashtu se sipas burimeve Islame, të krishterët gjatë kohës së Muhamedit a.s. besonin në mrekullinë e të folurit në fëmijëri dhe dhënien jetë të zogjve nga balta kryer nga Jezusi a.s. Këto mrekulli tash mohohen duke iu dhënë statusi i shkrimeve apokrife. Është shumë me vend tash të thuhet se shkrimet e një grupi të krishterëve janë ‘apokrifja’ e tjetrit grup.
Kështu që pohimi se shkrimet janë bindshëm sot sikur në kohën e Muhamedit a.s., qëndron mbi themele të pavërtetuara kur hulumtohet nga këndvështrimi i historisë kristiane. Pohimet se Kur’ani dhe Hadithet i dëshmojnë ‘shkrimet’ e bazuara në burime ‘eklektike’ të cilat janë prodhim i gjykimeve redaktuese, janë të imagjinuara dhe jo të dëshmuara.
Dhe Allahu e di më së miri.
________________________________________
[1] S. Hasan, An Introduction To The Science Of Hadith, 1995, Darussalam Publishers: Riyadh (Saudi Arabia), p. 11.
Të gjitha këto miniskula tregojnë dominancë të pastër ose dërmuese të tekstit Bizantin. Dhe kjo nuk është një veçori e miniskulave, por një karakteristikë të cilën ato e ndajnë me një numër të konsiderueshëm të manuskripteve unciale. Të gjitha këto janë irelevante për kriticizmin tekstual, të paktën për vendosjen e formës origjinale të teksteve dhe zhvillimin e tyre në shekujt e hershëm.
Shiko gjithashtu D. D. Schmidt, “The Greek New Testament As A Codex”, in L. M. McDonald and J. A. Sanders (eds.), The Canon Debate, op. cit., p. 471.
[13] B. M. Metzger, The Text Of The New Testament: Its Transmission, Corruption, And Restoration, 1992 (Third Enlarged Edition), Oxford University Press: Oxford & New York, p. 135. Ai thotë:Me mënyrën e retrospektit apo evaluimit mund të thuhet se studiuesit sot përgjithësisht pajtohen se një nga kontributet kryesore të Wetscott dhe Hort ka qenë demonstrimi i tyre i qartë se teksti Sirian (apo Bizantin) është më i vjetër se sa llojet tjera të teksteve. Tri lloj kryesore të dëshmive e mbështesin këtë gjykim: 1. teksti Sirian përmban lexime të kombinuara apo konfliktuoze të cilat janë qartë të kompozuara nga elemente t pranishme në format më të hershme të tekstit; 2. asnjë at kishtar post-Nikean nuk citon ndonjë lexim të dukshëm Sirian; dhe 3. kur leximet Siriane krahasohen me leximet rivale pohimi i tyre për të qenë origjinale gjendet në dobësim gradual dhe në fund në zhdukje. [14] Për diskutime rreth çështjes së të krishterëve të hershëm të cilët kanë përdorur llojin Aleksandrian të tekstit shiko: L. Vaganay & C-B Amphoux (Trans. J. Heimerdinger), An Introduction To New Testament Textual Criticism, 1986, Cambridge University Press: Cambridge (UK), pp. 108-109; B. M. Metzger, The Text Of The New Testament: Its Transmission, Corruption, And Restoration, op. cit., pp. 278-279; K. Aland & B. Aland (Trans. E. F. Rhodes), The Text Of The New Testament: An Introduction To The Critical Editions And To The Theory And Practice Of Modern Textual Criticism, op. cit., pp. 65-66. [15] D. D. Schmidt, “The Greek New Testament As A Codex”, in L. M. McDonald and J. A. Sanders (eds.), The Canon Debate, op. cit., p. 479. [16] G. A. Buttrick (Ed.), The Interpreter’s Dictionary Of The Bible, 1962 (1996 Print), Volume 4, Abingdon Press: Nashville, pp. 594-595 (Under “Text, NT”); G. D. Fee, “The Textual Criticism Of The New Testament” in R. K. Harrison, B. K. Waltke, D. Guthrie and G. D. Fee (ed.), Biblical Criticism: Historical, Literary And Textual, 1978, Zondervan Publishing House: Grand Rapids (MI), p. 128. [17] E. J. Epp, “Issues In The Interrelation Of New Testament Textual Criticism And Canon”, in L. M. McDonald and J. A. Sanders (eds.), The Canon Debate, op. cit., p. 514 [18] ibid [19] Ireneusi dhe autorët më të vonshëm supozonin se autor ishte Gjoni i cili kishte shkruar Ungjillin dhe Letrat, dhe se ai ishte biri i Zebedeut. Por disa të tjerë, si psh Dionisiusi i Aleksandrisë (shekulli III) i tejkalon shumicën e studiuesve të sotëm duke e vënë në pyetje një identifikim të tillë për arsye të dallimeve në mendime, stil dhe gjuhë. Shiko: “Revelation, The Book Of” in B. M. Metzger & M. D. Coogan (ed.), The Oxford Companion To The Bible, 1993, Oxford University Press: Oxford & New York, p. 653. [20] B. D. Ehrman, The Orthodox Corruption Of Scripture: The Effect Of Early Christological Controversies On The Text Of The New Testament, 1993, Oxford University Press: London & New York, p. 274 and p. 277. [21] B. Lewis, Islam In History, 1993, Open Court Publishing, p. 104-105. About the Islamic “traditional science”, ai thotë:
Qysh në kohërat e hershme myslimanët e njohën rrezikun e dëshmive të rreme e nga këtu edhe të doktrinave të rreme, dhe për këtë zhvilluan një shkencë përpunuese për kritikimin e traditës. “Shkenca e traditës” siç do të quhej, dallon në shumë aspekte nga kriticizmi modern i burimeve historike, dhe studiuesit modernë gjithmonë kanë qenë në mospajtim me vlerësimet e shkencëtarëve tradicional rreth autenticitetit dhe saktësisë së rrëfimeve antike. Mirëpo shqyrtimi i kujdesshëm i tyre i zinxhirit të transmetimit sikur edhe mbledhja e tyre e përpiktë dhe ruajtja e varianteve në rrëfimet e transmetuara i jep historiografisë mesjetare Arabe një profesionalizëm dhe sofistikim të paprecedentë në antikitet dhe pa ndonjë paralele në Perëndimin mesjetar bashkëkohor. Për të bërë një krahasim, historiografia e Krishterimit Latin duket e vobektë dhe e varfër, dhe qoftë edhe historiografia më e avancuar dhe më komplekse e Krishterimit Grek akoma është larg literaturës Islame në aspekte të volumit, varietetit dhe thellësisë analitike.
Njësoj, Watt thotë:
…do të ketë qenë e lehtë të shpiken thënie të Muhamedit. Për arsye se prapavija kulturore e arabëve ka qenë orale dëshmia e cila pritej ishte zinxhiri i emrave të atyre të cilët kanë transmetuar rrëfimin i cili e përmban thënien… Studimi i traditës në mënyrë rapide u bë një degë e dalluar e studimeve të përgjithshme të lëvizjes fetare. Shumë shpejt u pa se tradita false po qarkullonin me thënie të Muhamedit të cilat ai nuk i kishte thënë. Kështu që zinxhirët e transmetimeve me kujdes u ekzaminuan për tu siguruar se personat e emëruar aty me të vërtetë do të kenë mundur ta takojnë njëri tjetrin, dhe se do të mund të ishin të besueshëm për të përsëritur rrëfimin saktësisht dhe se ata nuk përmbanin ndonjë pikëpamje heretike. Kjo implikoi studime gjithëpërfshirëse biografike; dhe shumë fjalorë biografikë janë ruajtur të cilët japin informata themelore rreth mësuesve apo nxënësve të dikujt, pikëpamjeve të studiuesve të mëvonshëm (rreth besueshmërisë së dikujt si transmetues) dhe datën e vdekjes. Kritika traditës e bazuar në biografi ka ndihmuar në mënyrë të konsiderueshme për të formuar një mendësi pak a shumë të përbashkët midis shumë njerëzve gjithandej kalifatit rreth asaj se çka duhej të pranohej e çka duhej të mohohej.
Shiko See W. M. Watt, What Is Islam?, 1968, Longman, Green & Co. Ltd., pp. 124-125.
[28] Kjo është sipas Online Catholic Encyclopedia nën titullin “Apocrypha” rreth rrëfimeve arabe të fëmijërisë. Në anën tjetër Tisdall deklaron rreth versionit Arab të Ungjillit të Fëmijërisë:
Stili i arabishtes së këtij Ungjilli apokrif (Ungjillit të Fëmijërisë) është aq i keq sa që është e vështirë të besohet se ai daton nga koha e Muhamedit. Mirëpo duke e ditur se arabishtja kurrë nuk është supozuar të jetë gjuha në të cilën ky shkrim është kompozuar, kjo është një qështje e rëdësisë së vogël ose nuk është fare një qështje për tu ngritur. Nga studimi i librit del se ka pak vend për të dyshuar se ai është përkthyer në arabisht nga gjuha kopte, në të cilën gjuhë është shkruar fillimisht.
Shiko Rev. W. St. Clair Tisdall, The Original Sources Of The Qur’an, 1905, Society For The Promotion Of Christia
