Bibla dhe Kurani Studime Komperative
Bart D. Ehrman
Kur në vitin 1971 u bëra i krishterë dhe anëtar i Kishës “Instituti jeta e re” (borne again) isha i etur të lexoja dhe mësoja gjithçka që mundesha rreth Shkrimeve të shenjta. Në atë kohë nuk ia kisha idenë se ekzistonte diçka e tillë si studimi akademik i Biblës (biblical scholarship), apo se ekzistonin libra të shkruar nga ekspertë të vërtetë të cilët njihnin në themel gjuhët e lashta – si p.sh. Greqishtja apo Hebraishtja – dhe kishin zbërthyer deri në fund, për vite me radhë, burimet e hershme në mënyrë që të ofronin rrëfime historikisht të sakta. Unë isha po aq i kënaqur me lajmin e mirë rreth Jezusit apo Palit sa edhe me diçka më serioze. Gjithsesi romanet ishin të lehta për tu lexuar dhe kjo ishte pikërisht ajo që unë pëlqeja.
Në vitin 1970 një nga novelat bestseller biblike më të mira të të gjitha kohërave sapo ishte publikuar. Vepra ishte shkruar nga Taylor Caldwell me titull “Great Lion of God”, një rrëfim imagjinar i jetës së apostullit Pal. Për tetë muaj kjo vepër kishte qenë në listën e bestsellerave të revistës “New York Times” dhe për sa më përkiste mua nëse kjo vepër lexohej nga kaq shumë njerëz atëherë ajo duhej të ishte e saktë dhe informuese. Kështu që unë e përpiva atë në pak kohë. Vetëm më vonë e kuptova se sa shumë trillim kishte në këtë novelë “historike”. Mbaj mend, vite më vonë, se shpresoja fuqimisht që kjo novelë të mos më kishte larguar shumë nga “dija e përgjithshme” rreth Palit.
Një ngjarje e cila më ka gëluar në kokë përgjatë viteve përfshinte përpjekjen e Caldwell-it për të shpjeguar se përse Pali ishte kaq i prirur për t’u konvertuar e për t’u bërë një ndjekës i Jezusit pasi kishte qenë një persekutues i dhunshëm i Kishës. Në vija të përgjithshme, mënyra se si ai shpalosi skenarin ishte pak a shumë kjo: Ndërsa ishte adoleshent, Pali ishte jashtëzakonisht i zellshëm në besimin e tij hebre dhe përpiqej fuqishëm që ti qëndronte besnik ligjit hebraik. Por në një moment ai u dha pas një tundimi të papërballueshëm. Ky tundim konsistonte në takimin e fshehtë me një vajzë skllave flokëzezë në liqenin e vendit. Ky takim seksual krijoi një barrë të tmerrshme faji në djaloshin Pal, të cilën ai u përpoq ta zbuste duke u bërë akoma më shumë fetar. Ndërsa ishte ende një djalosh, ai dëgjoi për ndjekësit e Jezusit të cilët po predikonin se shpëtimi mund të prekë edhe ata që nuk ndjekin Ligjin. Shpëtimi vjen thjesht përmes besimit në Krisht. Pali u zemërua dhe morri leje zyrtare për t’i kundërshtuar dhe persekutuar të krishterët. Kjo ishte një mënyrë e mëtejshme që ai përdori për të zgjidhur ndjenjën e tij personale të fajit; duke u angazhuar në zellin fetar ai qetësonte ndërgjegjen e tij. Por ai zbuloi se sa më shumë mundohej të ndiqte ligjin hebraik, në të gjitha detajet e tij, aq më shumë ai pushtohej nga ndjesia e fajit se e kishte shkelur atë.
Atëherë, rrugës për Damask atij iu shfaq Jezusi në vegim. Për herë të parë në jetën e tij ai kuptoi se nuk mund të ndiqte dot ligjin në tërësinë e tij si edhe se nuk ishte aspak e nevojshme ta bënte këtë gjë. Jezusi solli një çlirim nga ndjenja e thellë dhe e fshehtë e fajit që flinte brenda tij dhe në shenjë mirënjohjeje të thellë ai vendosi të njëjtin zell në të qenurin misionar për Kishën, në vend se persekutues i saj.
Libri i Caldwell-it ishte i detyrueshëm, veçanërisht për një adoleshent si unë që dëshironte të njihte më shumë rreth të vërtetës së fesë që sapo kisha zbuluar. Siç doli në pah, e tërë historia është një trillim. Nuk ka asnjë të dhënë historike për aventurën seksuale të Palit në liqenin e vogël të vendit ku jetonte dhe asnjë tregues se ai ndjehej tmerrësisht në faj për shkak se ishte i paaftë të ndiqte urdhëresat e Ligjit, ndonëse shumë të krishterë vazhdojnë ta keqinterpretojnë Palin në këtë mënyrë. Ne kemi një njohje të arsyeshme të asaj që Pali mendonte, duke qenë se ai na ka lënë disa letra (të gjitha në Dhjatën e Re). Kur ai flet rreth jetës së tij si hebre përpara Jezusit, ndonëse nuk tregon se ishte jashtëzakonisht i zellshëm për Ligjin, ai e bën plotësisht të qartë se kjo nuk vinte si shkak i të ndjerit fajtor si shkak i pamundësisë për ndjekur ligjin. Përkundrazi, Pali tregon se si hebre i vërtetë ai ishte “pafajshëm” në ndjekjen e Ligjit (Fil. 3:6). Ai nuk u bë ndjekës i Jezusit se kishte si qëllim që të zgjidhte konfliktet e tij të brendshme dhe ndjenjën e fajit, por sepse arriti të kuptoj se vdekja e Krishtit ishte e vetmja gjë e rëndësishme për shpëtimin dhe se çdo gjë tjetër, madje edhe Ligji, ishte po aq i pavlerë sa një “pleh” (siç e ka shprehuar ai tek Filemoni 3:8).
Natyrisht, Taylor Caldwell-i kishte akses tek shkrimet e Palit dhe mund të kishte njohur shumë mirë se çfarë kishte thënë ai në lidhje me jetën e tij para Jezusit. Por, me shumë mundësi, realiteti i jetës së tij nuk ishte një histori aq e mirë sa historia [e shpikur] e takimit me vajzën skllave. Pasja e rrëfimit të vërtetë nga vetë Pali nuk i ka ndaluar asnjëherë njerëzit që të tregojnë rrëfime të trilluara rreth Palit.
Shkrimet “Pauline” në Dhjatën e Re
Jashtë Dhjatës së Re ekzistojnë histori të shumta të shpikura që tregohen rreth Palit dhe vetëm një numër të vogël letrash gjoja të shkruara prej tij. Të gjithë shkrimet jashtë Dhjatës së Re që i atribuohen Palit janë të falsifikuara. Por, a ka brenda Dhjatës së Re ndonjë falsifikim të bërë në emër të Palit?
Sërish, këtu kemi një konsensus të gjerë nga shkollarët. Në Dhjatën e Re ekzistojnë trembëdhjetë letra që pretendojnë se janë shkruar nga Pali, pothuajse gjysma e librave të Dhjatës së Re. Por gjashtë prej tyre me shumë gjasa nuk janë shkruar prej tij. Shkollarët i kanë quajtur këto letra “deutoro-Pauline”, duke lënë të kuptohet se këto shkrime kanë një pozitë “dytësore” në korpusin e shkrimeve të Palit.
Praktikisht, pothuajse të gjithë shkollarët bien dakord se shtatë nga letrat e Palit janë autentike: Romakëve, 1 dhe 2 Korinstasve, Galatasve, Filipianëve, 1 Thesalonikasve dhe Filemoni. Këto shtatë letra lidhen natyrshëm së bashku dhe stilistikisht, teologjikisht dhe pothuajse në çdo formë tjetër duket se ato janë shkruar nga i njëjti person. Ata të gjithë deklarojnë se janë shkruar nga Pali. S’ka arsye për të dyshuar se ato janë shkruar vërtet nga ai.
Gjashtë letrat e tjera dallojnë nga këto të parat në mënyrë të ndryshme. Tre prej tyre – 1 dhe 2 Timoteu dhe Titusi – janë kaq të ngjashme sa që shumica e shkollarëve janë të bindur se ata janë shkruar nga i njëjti person. Tre të tjerat zakonisht i atribuohen tre autorëve të tjerë. Ka një konsensus të gjerë midis shkollarëve për sa i përket grupit të parë prej tre letrave, kështu që unë do ta nis diskutimin tim duke diskutuar arsyet se përse shkollarët i kanë konsideruar ato prej kohësh si falsifikime të bëra në emër të Palit.
Letrat Baritore: 1 dhe 2 Timoteu dhe Titusi
Letra e 1 dhe 2 Timoteut dhe Titusit, duke nisur që nga shekulli i XVIII, janë grupuar së bashku dhe janë quajtur “Letrat Baritore”. Emri i tyre rrjedh nga tema; autori, që pretendon se është Pali, kinse po shkruante për liderët e Kishës, bashkëshoqëruesin e tij Timote dhe Titusin, për ti udhëzuar ata në detyrat e tyre pastorale dhe ministrore në kishat përkatëse. Tre letrat kanë shumë ngjashmëri goditëse me njëra-tjetrën, siç do ta tregoj pak më poshtë; por ato janë, gjithashtu, edhe tre letra të veçanta të cilat, me shumë mundësi, kanë pasur tre qëllime të ndryshme, njësoj siç edhe letrat autentike të Palit kishin një qëllim të veçantë. Para se të tregojmë se përse shumica e shkollarëve i konsideron ato si të shkruara nga dikush tjetër veç Palit, unë do të paraqes një përmbledhje të shkurtër të çdo letre.
Përmbledhje e letrave
Letra e parë drejtuar Timoteut pohon se është një letër që Pali i ka shkruar kolegut të tij të ri Timote, të cilin ai e ka lënë pas për të qenë lideri i Kishës në qytetin Efes. Në letër “Pali” i jep Timoteut udhëzime në lidhje me mënyrën se si duhet ta organizoj kishën. Ai duhet ti kundërvihej grupeve të mësuesve të rremë që paraqisnin teori të çmendura që përfshinin “mite dhe gjenealogji” dhe që, si pjesë e një ushtrimi shpirtëror, nxisnin një lloj aktiviteti rigoroz asketik në të cilin, p.sh., martesa ishte e ndaluar dhe disa kufizime strikte ushqimore duheshin zbatuar. Timoteu duhej të sigurohej që në Kishë të emëroheshin peshkop apo dhjak vetëm personat e duhur. Në veçanti, këto poste duheshin zënë vetëm nga burra të martuar, që nuk ishin konvertuar së fundmi dhe që jetonin një jetë të drejtë. Pjesa më e madhe e letrës përmban udhëzime rreth mënyrës se si duhet të sillen të krishterët dhe se si ata duhet të ndërveprojnë me njëri-tjetrin, p.sh., si duhet të luten, si duhet të sillen ndaj pleqve dhe vejushave dhe se çfarë marrëdhënieje duhet të krijojnë me mirëqenien materiale.
Midis problemeve që trajtohen nga autori i 1 Timoteut është edhe ai i rolit të grave në kishë. Në një pasazh të thekshëm autori tregon se gratë duhet të jenë të nënshtruara dhe të mos ushtrojnë asnjë autoritet mbi burrat si, p.sh., përmes mësimit. Ato, përkundrazi, duhet të “qëndrojnë në heshtje”. Për autorin kjo është mënyra se si gjërat duhet të jenë, siç është parë që në fillim në kopshtin e Edenit, ku njeriu i parë (Adami) u mashtrua nga gruaja e tij (Eva) dhe hëngri frytin e ndaluar. Faji ishte i gjithi i gruas. Por, autori siguron se ajo mund ende të shpëtohet “duke lindur fëmijë” (2:11-15). Me fjalë të tjera, gratë duhet të qëndrojnë në heshtje, të jenë të nënshtruara dhe shtatzënë.
Ndonëse Letra e dytë drejtuar Timoteut i adresohet të njëjtit person, gjithsesi ajo është shkruar për një tjetër situatë. Në këtë rast Pali është kinse duke shkruar nga burgu në Romë (ne nuk na thuhet asnjëherë se ku është shkruar 1 Timoteu). Pali është hedhur në gjyq dhe së shpejti po pret një gjykim të dytë në të cilin ai do të dënohet me vdekje. Ai i shkruan Timoteut për ta nxitur atë në detyrimet e tij të vazhdueshme pastorale dhe në gjetjen e mësuesve të rremë që janë infiltruar në kishë. Në këtë letër Pali shpreh shumë dashuri dhe merakosje për Timoteun. Kjo letër është padyshim më e personalizuara e Letrave Baritore. Pali shpreson që Timoteu do të jetë në gjendje që të bashkohet së shpejti me të në Romë e ti sjellë disa prej zotërimeve të tij personale.
Libri i Titusit ngjan shumë me librin e 1 Timoteut, njësoj si të ishte versioni Reader’s Digest i tij. Por “Pali” ia adreson atë Titusit, një tjetër miku të tij, i cili gjoja është pastor i Kishës në ishullin e Kretës. Pali shkruan në mënyrë që përfaqësuesit e tij të korrigjojnë ata që po shpërndajnë mësime të gënjeshtërta, që sërish përfshinë “gjenealogji” dhe “mitologji”. Ai, po ashtu, i jep udhëzime grupeve të ndryshme brenda Kishës: burrave dhe grave të moshuara, grave dhe djemve të rinj si edhe skllevërve.
Dyshimet e para të shkollarëve rreth këtyre letrave
Këto tre letra janë veçanërisht domethënëse për diskutimin tonë, sepse në historinë e shkollarizmit modern këto janë librat e parë të Palit që janë argumentuar në mënyrë të gjerë se janë falsifikime (forgeries) ne emër të tij. Momenti i madh erdhi në vitin 1807 me publikimin e një letre nga shkollari gjerman Friedrich Schleiermacher. Schleiermacher-i ishte një prej teologëve më të rëndësishëm i shekullit të XIX. Ai ishte i famshëm për mbrojtjen që i bënte besimit të krishterë kundër “përçmuesve të kulturuar” të tij dhe për zhvillimin e pikëpamjeve të veçanta teologjike që kanë influencuar teologët, madje edhe deri në shekullin e XX. Në ditët tona ka ende shkollarë që specializohen në studimin e veprave dhe mësimeve të Schleiermacher-it. Midis shkrimeve të tij të shumta është edhe një letër e hapur dërguar një pastori në vitin 1807, në të cilin ai përpiqet të provoj se 1 Timoteu nuk ishte shkruar nga Pali.
Schleiermacher-i argumentonte se 1 Timoteu përdor fjalë dhe zhvillon ide që ishin në kontradiktë me ato të letrave të tjera të Palit, përfshi 2 Timoteun dhe Titusin. Për më tepër, mësimet e rreme të sulmuara në këtë letër nuk ngjajnë me asgjë që ne njohim nga koha e Palit. Përkundrazi, ato ngjajnë si herezi të shekullit të dytë të quajtura zakonisht si “gnostike”.
Njësoj si Marcioni, të krishterët gnostikë besonin se kjo botë nuk ishte krijimi i Zotit një dhe të vërtetë. Por ndryshe nga Marcioni, gnostikët nuk besonin se ekzistonin thjesht dy Zota. Ata mendonin se në sferën hyjnore ekzistonin shumë qenie hyjnore që kishin ardhur të gjitha në ekzistencë në një pikë të caktuar të së kaluarës së përhershme dhe se kjo botë u krijua kur një nga qeniet hyjnore ra nga sfera hyjnore dhe u zu në grackë në këtë botë të mjerë të materies.[1] Fetë gnostike mësonin se disa prej nesh kanë një shkëndijë të hyjnore të burgosur në trupat tanë. Për këtë shkëndijë shpëtimi do të vijë vetëm në momentin kur ajo do të mësoj të vërtetën se nga ka ardhur dhe çfarë është në të vërtetë. Me fjalë të tjera, elementi i brendshëm i hyjnores brenda nesh ka nevojë të mësoj “njohjen” e vërtetë dhe të fshehtë që mund ta bëj atë të lirë. Në gjuhën greke fjala e përdorur për “njohjen” ështëgnosis, prandaj kjo lloj feje quhet gnosticizëm. Sipas të krishterëve gnostikë, Krishti e solli shpëtimin duke na pajisur me njohjen e fshehtë dhe jo duke vdekur në kryq. Meqenëse synimi i shpëtimit ishte ti shpëtonte grackës së trupit njerëzor, shumë gnostikë ishin ashpërsisht asket dhe i nxisnin ndjekësit e tyre ta trajtonin në mënyre të rreptë trupin e tyre si, p.sh., në atë që hahej apo në kënaqësitë seksuale.
Schleiermacher-i argumentoi se “mitet dhe gjenealogjitë”, që kundërshtoheshin tek 1 Timoteu, duken të ngjashme me mitologjitë të parashtruara nga këto gnostikë të vonshëm të shekullit të dytë. Në lidhje me probleme të tjera të librit, të tilla si leksiku i ndryshëm nga ai i Palit, kjo tregon se letra ishte një prodhim i vonshëm, i falsifikuar në emër të Palit. Pak pasi Schleiermacher-i publikoi letrën e tij të hapur, shkollarë të tjerë bën përpara duke argumentuar jo vetëm që ai kishte të drejtë rreth 1 Timoteut, por edhe se dy letrat e tjera baritore ishin shkruar nga i njëjti person. Që të treja ishin falsifikuar duke përdorur emrin e Palit.
Shkollarizmi bashkëkohor: A janë letrat e falsifikuara?
Këto tridhjetë apo dyzet vjetët e fundit, dy shekuj larg nga Schleiermacher-i, një sasi e jashtëzakonshme studimesh i janë kushtuar Letrave Baritore. Shumë prej kësaj literaturë është e lodhshme për qeniet njerëzore normale, por magjepsëse për ata prej nesh që janë shkollarë të mëdhenj. Unë nuk mund ta përmbledh këtu të gjithë diskutimin. Në vend të kësaj, do të jap disa argumente që duhet të na shtyjnë të mendojmë se të tre këto letra janë shkruar nga i njëjti person dhe se ky person nuk ishte Pali[2].
Më duhet të pranoj që në fillim se shkollarët bashkëkohor kanë argumentuar fuqishëm se 2 Timoteu është kaq i ndryshëm nga librat e tjerë sa që duhet konsideruar veçmas, si e shkruar nga një autor tjetër, ndoshta nga vetë Pali.[3]Pothuajse një vit para se të filloja shkrimin e këtij libri edhe unë fillova të jem gjithnjë e më shumë i prirur për të përvetësuar këtë pikëpamje. Por më pas bëra kërkime të mëtejshme rreth kësaj çështjeje dhe tanimë jam plotësisht i bindur se kushdo qoftë ai që ka shkruar 1 Timoteun duhet të ketë shkruar edhe 2 Timoteun. Arsyeja për këtë është se ata ndajnë së bashku shumë lidhje dhe ngjashmëri foljore për tu konsideruar të rastësishme. Le të marrim thjesht për shembull versetin e parë të këtyre dy letrave:
1 Timoteu: “Timoteut, birit të vërtetë në besim: hir, mëshirë dhe paqe prej Perëndisë Atit tonë dhe prej Krishtit Jezus, Zotit tonë”.
2 Timoteu: “Timoteut, birit të dashur: hir, mëshirë dhe paqe prej Perëndisë Atit, dhe prej Krishtit Jezus, Zotit tonë”.
Ata janë praktikisht të njëjta. Ajo çka është më e rëndësishmja është se nuk ka asnjë letër tjetër të Palit që të filloi në këtë mënyrë. Ose këto janë nga i njëjti autor, ose një autor ka kopjuar shkrimin e një tjetri. Por ka arsye që na shtyjnë të mendojmë se këtu nuk kemi të bëjmë me veprën e një kopjuesi. Pikë së pari, përputhjet verbale të këtij lloji janë me tonelata. Të dyja letrat kanë fjalë dhe fraza të përbashkëta që nuk gjenden në asnjë letër tjetër të shkruar nga Pali: “premtimi i jetës”; “me një ndërgjegje të pastër”; “nga një zemër e pastër”; “ruaj depozitën (e besimit)”; Pali është një “apostull, lajmëtar dhe mësues” etj. Ajo që të lë përshtypje nuk është thjesht fakti se këto fraza, e të tjera të ngjashme me to, gjenden në këto dy letra, por se ato gjenden vetëm në këto dy letra.
Kjo është arsyeja përse një nga letrat nuk është shkruar nga një kopjues që përdor letrën tjetër si model të tij. Për të bërë një veprim të tillë nevojitej që kopjuesi jo vetëm të dinte se cilat fjalë dhe fraza ishin të rëndësishme në letrën e parë, por edhe se cila prej këtyre fjalëve dhe frazave ishin, njëherësh, të papërdorura asnjëherë nga vetë Pali. Mendoj se është teorikisht e mundshme që një student shumë i mprehtë i Palit, në shekullin e parë, të ketë lexuar nëpër të gjitha letrat e tij, të ketë bërë një listë fjalësh që shfaqen në to dhe më pas të ketë lexuar 1 Timoteun, të ketë bërë një listë të fjalëve të rëndësishme që gjenden në to, të ketë krahasuar të dy listat dhe të ketë vendosur të shkruaj një tjetër letër drejtuar Timoteut duke përdorur fjalë dhe fraza që shfaqen në listën e dytë dhe jo në të parën. Por kjo ngjan tepër e sforcuar për të qenë e vërtetë. Është më e lehtë të besohet se cilido që ka shkruar njërën letër ka pasur termat e tij të preferuara dhe i ka përdorur ato, gjithashtu, edhe në letrën tjetër. Thjesht ka qëlluar që këto terma nuk janë ato të përdorura nga Pali.[4]
Kjo është një nga arsyet përse shkollarët, duke filluar nga shekulli i XIX e më tej, kanë qenë të bindur se Pali nuk i ka shkruar këto letra. Leksiku dhe stili i shkrimit janë shumë të ndryshëm nga ato të letrave të tjera të Palit. Në vitin 1921 shkollari anglez A. N. Harrison ka shkruar një studim të rëndësishëm për letrat baritore në të cilin ai sjell statistika të shumta rreth fjalëve të përdorura në këto shkrime. Një nga statistikat e tij më të cituara është se në letrat baritore ekzistojnë 848 fjalë të ndryshme. Nga ky numër 306 – më tepër se një e treta e tyre – nuk ndeshet në asnjë nga letrat e tjera të Palit që janë në Dhjatën e Re. Ky është një numër tepër i madh, sidomos ku marrim parasysh se rreth dy e treta e këtyre 306 fjalëve janë përdorur nga autorë të krishterë që kanë jetuar në shekullin e dytë. Ky fakt sugjeron se autori ka përdorur një leksik që po bëhej më i zakonshëm pas jetës së Palit, për rrjedhojë edhe vetë autori duhet të ketë jetuar pas Palit.[5]
Një sërë shkollarësh e ka vënë në dyshim përdorimin që Harrison-i i ka bërë statistikave, sepse, siç e dimë të gjithë, ne mund ti bëjmë statistikat të thonë çdo gjë që ne dëshirojmë. Por argumenti rreth përdorimit të fjalëve është bërë gjithnjë e më i rafinuar që nga koha kur Harrison-i, nëntëdhjetë vjet më parë, e shkroi punimin e tij dhe pothuajse në çdo studim të bërë, që nga ajo kohë, është treguar qartë se përdorimi i fjalëve në letrat baritore është i ndryshëm nga ato që Pali ka përdorur në shkrimet e tij.[6] Në të njëjtën kohë, nuk duhet të mbështetemi së tepërmi thjesht tek çështja e numrave. Në fund të fundit, çdokush prej nesh përdor fjalë të ndryshme në raste të ndryshme dhe shumica prej nesh zotëron një bagazh fjalësh shumë të pasur se ajo çka shfaqim në ndonjë letër apo grup letrash të shkruara nga ne.
Problemi qëndron në faktin se një masë e gjerë faktesh duket se na dërgojnë në të njëjtin drejtim duke na treguar se autori i këtyre letrave nuk është Pali. Një prej tyre është se autori i këtyre letrave përdor të njëjtat fjalë si ato të përdorura nga Pali, por nënkupton me to diçka të ndryshme. Termi “besim” ishte i një rëndësie supreme për Palin. Në libra të tillë si letra drejtuar Romakëve apo Galatasve, besimi i referohet besimit që një njeri ka në Krisht, se ai ka sjellë shpëtim përmes vdekjes së tij. Me fjalë të tjera, termi përshkruan njëmarrëdhënie me një tjetër; besimi është mirëbesimi “në” Krisht. Por në letrat baritore termi besim nuk nënkupton një marrëdhënie me Krishtin, por një grup mësimesh që përbëjnë fenë e krishterë. Ky është kuptimi i besimit sipas letrave baritore (shih Titusi 1:13). Këtu përballemi me fjalë të njëjta, por kuptime të ndryshme. Të njëjtën gjë e hasim edhe me një term tjetër kyç, të tillë si fjala “drejtësi”.
Madje akoma më domethënës është fakti se disa ide dhe koncepte që gjenden në letrat baritore qëndrojnë në kontradiktë me atë që gjejmë në letrat për të cilat jemi të sigurt se janë shkruar nga Pali. Për shembull, kemi parë se Pali ka qenë tepër i shqetësuar për të argumentuar se kryerja e “veprave të ligjit” nuk mund të kontribuoj në përligjjen e individit përpara Zotit. Nuk ishte ligji hebraik që sillte shpëtimin, por vdekja dhe ringjallja e Jezusit. Kur Pali flet rreth “veprave” ai nënkupton me këtë: bërjen e gjërave që kërkoheshin nga ligji hebraik, si rrethprerja, zbatimi i kosherit dhe Sabatit. Megjithatë, në letrat baritore ligji hebraik nuk përbën më një çështje diskutimi dhe autori flet për veprat si “vepra të mira”, d.m.th. bërja e veprave të mira për të tjerët. Vetëm tek 1 Timoteu termi ndeshet më se gjashtë herë. Autori i kësaj letre është i shqetësuar të tregoj se duke qenë një person moralisht i mirë, individi mund të fitonte shpëtimin. Kjo ide mund të jetë e saktë, por është krejt në kundërshtim me idenë e shprehur nga Pali. Pali ishte i shqetësuar nëse duhej zbatuar, apo jo, ligji hebraik si një mjet për shpëtimi (sipas Palit kjo nuk duhej bërë) dhe jo nëse duhen bërë, apo jo, vepra të mira për të.
Lë të marrim një ide krejtësisht të ndryshme nga kjo, si p.sh. martesa Në kapitullin e shtatë të 1 Korintasve Pali këmbëngul se njerëzit që janë beqar duhet të përpiqen të mbeten të tillë, njësoj si edhe ai. Arsyeja e ofruar prej Palit është se fundi i çdo gjëje është afër dhe njerëzit duhet ti përkushtohen përhapjes së fjalës dhe themelimit të jetëve të tyre sociale. Po si mund të pajtohet kjo me pikëpamjen e shprehur në letrat baritore? Në to autori këmbëngul se liderët e kishës duhet të martohen. Në letrat e Palit pohohet se është më mirë që individi të mos martohet, ndërsa tek letrat baritore kërkohet që individët (së paku liderët e kishës) të martoheshin.
Apo le të mendojmë rreth çështjes bazë, rreth mënyrës se si “shpëtohet” një person. Për Palin një person mund të shpëtohet vetëm përmes vdekjes dhe ringjalljes së Jezusit. Por për letrat baritore? Tek 1 dhe 2 Timoteu na bëhet e ditur se, së paku për gratë, shpëtimi do të arrihet përmes lindjes së fëmijëve. Është e vështirë të dimë çdo të thotë saktësisht kjo gjë, por me siguri ajo nuk nënkupton atë që Pali ka pasur ndërmend në shkrimet e tij!
Me shumë mundësi problemi më i madh në pranimin e letrave baritore si të shkruara nga Pali përfshin situatën historike që ata duket se presupozojnë. Pali, njësoj si Jezusi para tij, besonte se po jetonte në fundin e kohërave. Kur Jezusi u ngjall së vdekuri ajo ishte shenjë që tregonte se fundi kishte filluar tanimë dhe se ringjallja e ardhshme do të ndodhte së afërmi. Sipas mendimit hebraik, ringjallja do të vinte kur kësaj kohe ti kishte ardhur fundi. Kjo është arsye përse Pali e quante Jezusin “fryti i parë i atyre që kanë fjetur” (1 Korintasve 15:20). Kjo është një metaforë bujqësore. Bujqit kremtonin ditën e parë të të korrurave duke organizuar një festë atë natë. Kjo përkujtonte “frytin e parë” të të korrurave. Kur dilnin ata jashtë për të marrë pjesën tjetër të të korrurave? Ditën tjetër – jo njëzet apo dy mijë vjet më vonë. Jezusi është fryti i parë sepse me të ka filluar ringjallja dhe shumë shpejt – të gjithë të vdekurit – do të ringjallen për tu gjykuar. Kjo është arsyeja përse Pali mendonte se ai do të ishte ende gjallë kur Jezusi të kthehej prej qielli (shih 1 Thesalonikasve 4:14-18).
Ndërkohë, Kisha duhej të rritej dhe mbijetonte në botë. Pali ishte i mendimit se gjatë kësaj periudhe të shkurtër midis ngjalljes së Jezusit dhe fundit të kohërave, Fryma e Zotit i ishte dhënë Kishës dhe çdo individi që e përbënte atë. Kur një person pagëzohej, ai ose ajo pranonte Frymën e Shenjtë (1 Korintasve 12:13) dhe merrte prej saj “dhuntinë” shpirtërore. Disa të pagëzuarve i ishte dhënë dhuntia e mësimit, të tjerëve ajo e profecisë, e shërimit, e të folurit me gjuhën engjëllore apo ajo e interpretimit të gjuhëve. Të gjitha këto dhunti synonin të ndihmonin bashkësinë e krishterë të funksiononte si një njësi (1 Korintasve 12-14). Asnjë prej dhuntive nuk ishte e vogël apo e parëndësishme, ato ishin të gjitha të rëndësishme. Çdokush në Kishë ishte barabar i pajisur me një dhunti, kështu që në Kishë të gjithë duhet të ishin të barabartë. Skllevërit ishin në të njëjtin nivel si padronët, gratë ishin të barabarta me burrat. Prandaj Pali mund të pohonte: “Nuk ka as Jude, as Grek, nuk ka as skllav as të lirë, nuk ka as mashkull as femër, sepse të gjithë jeni një në Jezu Krishtin” (Galatasve 3:27). Pra, kishte barazi.
Kur shfaqej ndonjë problem – p.sh. në Kishën e Korintit, për të cilën kemi dokumentacion të gjerë, Pali shkruante për ta zgjidhur atë. Është interesante të lexojmë korrespondencën e tij me Korintasit. Kisha ishte bërë lëmsh. Kishte ndarje dhe episode të luftës së brendshme, disa anëtarë po i dërgonin të tjerët në gjykatat civile, shërbimet e adhurimit ishin një kaos i vërtetë dhe kishte mospajtime të ashpra mbi çështjet madhore etike, të tilla si nëse ishte e drejtë të haje mishin që ishte sakrifikuar për idhujt pagan. Disa njerëz e mohonin që do të kishte një ringjallje të ardhshme dhe midis anëtarëve të Kishës kishte imoralitet të flagrant – disa burra vizitonin prostitutat dhe mburreshin për këtë në Kishë, një anëtar i Kishë kishte marrëdhënie seksuale me njerkën e tij.
Për t’iu adresuar këtyre problemeve, Pali i apelohet Kishës si një e tërë dhe individëve në të. Ai i shtyn ata që të përdorin dhuntitë e tyre shpirtërore për të mirën e ndërsjellë. Ai i bën apel atyre që të veprojnë si një njësi e vetme. Ai i këshillon ata që të fillojnë të sillen në mënyrë të moralshme. Ai i kritikon ato që nuk pranojnë mësimin e drejtë si p.sh. ai në lidhje me ringjalljen e ardhshme.
Një gjë që Pali nuk bën është ti shkruaj liderëve të Kishës në Korint e ti thotë atyre që ti sjellin në terezi anëtarët e famullisë së tyre. Përse vepron ai në këtë mënyrë? Sepse në Kishën e Korintit nuk kishte asnjë lider. Nuk kishte peshkopë, dhjakë e as pastor. Në këtë kohë të shkurtër para fundit të kohërave kishte vetëm një grup individësh, cilido prej të cilëve gëzonte dhuntinë e Frymës.
Le ta krahasojmë këtë me atë që gjejmë në letrat baritore. Këtu nuk kemi individë të pajisur me Frymën që punojnë së bashku për të formuar bashkësinë. Këtu kemi pastorë si Timoteu dhe Titusi. Kemi liderët e Kishës: peshkopë dhe dhjakë. Kemi një hierarki, strukturë dhe organizim. Pra kemi një situatë të ndryshme historike nga ajo e kohës së Palit.
Nëse presim që Jezusi të kthehet përsëri së shpejti – le të themi brenda këtij muaji – nuk ndjejmë nevojën për një sistem hierarkik organizimi dhe drejtimi. Ne kemi thjesht nevojë të ecim përpara në këtë kohë të shkurtër. Por, nëse Jezusi nuk kthehet dhe kemi nevojë të vendosemi diku për një kohë të gjatë, atëherë gjërat ndryshojnë. Ne duhet të organizohemi medoemos. Duhet të kemi një udhëheqje. Duhet të kemi dikë që t’i japim drejtim punëve. Duhet të kemi mësues që të eliminojnë mësimet e gënjeshtërta në mesin tonë. Duhet të specifikojmë se si duhen sjellë njerëzit shoqërisht me njëri-tjetrin: padronët me skllevërit, burrat me gratë, prindërit me fëmijët. Në një sistem hierarkik nuk ka barazi, por udhëheqje. Kjo është ajo që gjejmë tek letrat baritore – kisha që stabilizohen për një kohë të gjatë. Por kjo nuk është ajo që gjejmë në letrat e Palit, ku nuk mendohet se do të ketë një kohë të gjatë. Fundi do të vinte shumë shpejt.
Siç e thashë edhe në fillim të këtij diskutimi, disa shkollarë kanë qenë të gatshëm që të pranojnë se 1 Timoteu dhe Titusi, i cili është ngushtësisht i lidhur me 1 Timoteun, janë pseudoepigrafi, por se 2 Timoteu ndoshta buron prej Palit. Jam përpjekur të tregoj se kjo pikëpamje nuk është e saktë, sepse cilido që ka shkruar letrën e 1 Timoteut ka shkruar, gjithashtu, edhe 2 Timoteun. Nëse e para është një falsifikim në emër të Palit kështu duhet të jetë edhe e dyta. Kjo nuk do të thotë se të dy letrat trajtojnë të njëjtat shqetësime apo se janë shkruar për të njëjtin qëllim, kjo thjesht do të thotë se ata janë shkruar nga i njëjti autor. Një pikë që është ngritur shpesh është se 2 Timoteu përmban shumë informacione personale, kështu që është e vështirë të kuptohet se si mund të jetë falsifikuar kjo letër. Për shembull, përse falsifikuesi duhet ti rrëfejë lexuesit të tij supozuar (i cili në të vërtetë nuk ishte lexuesi i tij!) që kur “Timoteu” të vij të sigurohet ti sjellë mantelin si edhe librat, sidomos pergamenat (2 Timoteu 4:12)?
Kësaj vërejtjeje i është dhënë përgjigje nga Norbert Brox, një prej shkollarëve më të mëdhenj për sa i përket falsifikimeve të lashta, i cili ka dhënë prova bindëse se kjo lloj “vërtetësie në dukje” (siç e kam quajtur në kapitullin e parë) është tipike për falsifikimet. Kështu që, përpjekja për ta bërë një letër që ngjajë familjare shuan çdo dyshim se ajo mund të jetë e falsifikuar. Prandaj, lajmet personale tek 2 Timoteu (informacione të tilla janë më të pakta tek Titusi e akoma më të pakta tek 1 Timoteu) shërbejnë për të bindur lexuesit se kjo letër është shkruar vërtet nga Pali, ndonëse kjo nuk është e vërtetë.[7] Po përse falsifikonte letra të tilla një autor?
Përse u falsifikuan letrat baritore?
Përgjigjja më e qartë është se autori i kësaj letre është dikush që është përballur me probleme të reja në një gjeneratë pas Palit, të cilave Pali nuk i ishte adresuar asnjëherë, dhe ai dëshiron ti trajtoj ato duke përdorur emrin e një autoriteti (si Pali) i cili dëgjohet nga njerëzit. Kush më shumë se Pali kishte autoritet në Kishën e tij? Kështu që, autori tek 1 Timoteu ka trajtuar problemin e mësimeve të rreme dhe të atyre që përhapnin “mite dhe gjenealogji”, po ashtu tek 2 Timoteu ai trajton problemin e mësuesve të rremë që pretendojnë se ringjallja “ka ndodhur tashmë”. Gjithashtu, ai ka trajtuar problemet e ndryshme që kishin të bënin me drejtimin e Kishës dhe me probleme të tjera rreth rolit të gruas në Kishë. Ai i bëri të gjitha këto duke u shtirur si Pali.
Disa shkollarë kanë argumentuar se ndoshta diçka më e përpiktë ka qenë arsyeja e shkrimit të këtyre letrave të falsifikuara në emër të Palit. Në një studim shumë interesant dhe me shumë ndikim, shkollari amerikan Dennis MacDonald argumenton se letrat baritore janë shkruar për të kundërshtuar këndvështrimet që qarkullonin në historitë që lidheshin me Thecla-n.[8] Është e vërtetë se “Veprat e Palit”, ku gjenden edhe historitë e Thecla-s, me shumë mundësi janë shkruar rreth shtatëdhjetë apo tetëdhjetë vjet pas letrave baritore. Por, është e vërtetë se “Veprat e Palit” kanë qarkulluar për një kohë të gjatë para se presbiteri, në Azinë e vogël, të trillonte rrëfimin e tij. Po ashtu, pikëpamjet që gjenden në historitë e Thecla-s bien, në mënyrë të jashtëzakonshme, në kundërshtim me këndvështrimet e mbrojtura në letrat baritore. A mundet që njëri prej tyre të jetë shkruar për të autorizuar, nën emrin e Palit, pikëpamjen e kundërt?
Në “Veprat e Palit” martesa është nënçmuar, ndërsa tek letrat baritore ajo është inkurajuar; në të vërtetë liderët e kishës janëurdhëruar që të jenë të martuar. Në “Veprat e Palit” aktiviteti seksual është dënuar; vetëm duke mbetur të virgjër mund të hyhet në Mbretërinë e Qiejve. Tek letrat baritore aktiviteti seksual stimulohet; gratë do të shpëtohen vetëm duke lindur fëmijë. Në “Veprat e Palit”, grave – veçanërisht Thecla-s – i lejohet të mësoj dhe të ushtroj autoritet, ndërsa tek letrat baritore gratë duhet të jenë të heshtura dhe të nënshtruara; atyre nuk i lejohet të mësojnë apo ushtrojnë autoritet. Duke qenë se letrat baritore kundërshtojnë drejtpërsëdrejti pikëpamjet që gjenden në historitë e trupëzuara në “Veprat e Palit”, MacDonald-i argumenton se letrat baritore janë falsifikuar nga dikush që kishte dëgjuar historitë e Thecla-s dhe dëshironte tregonte ato drejtpërdrejt nga këndvështrimi i “vërtetë” i Palit.
Ky është një argument shumë joshës dhe ndoshta edhe i saktë, por për shumë shkollarë problemi më i madh në këtë teori qëndron tek datimi i shkrimeve në fjalë. “Veprat e Palit” me shumë mundësi janë shkruar nga presbiteri i Azisë së Vogël disa dekada pas prodhimit të letrave baritore. Historitë që ka përdorur presbiteri mund të kenë qenë shumë më të vjetra, por pa pasur prova konfirmuese është e vështirë që ta vërtetojmë një fakt të tillë. Kështu që, një rindërtim historik i ndryshëm mund të jetë më i besueshëm.
Ai mund të jetë pak a shumë kështu. Siç e pamë, kishat e Palit ishin ndarë në shumë shtigje të ndryshme. Një prej ndasive përfshinte çështjet e seksit, seksualitetit dhe marrëdhënieve gjinore. Disa kisha pauline mendonin se gratë duheshin trajtuar si të barabarta dhe i duhej dhënë status dhe autoriteti i njëjtë me atë të burrave, duke qenë se Pali ishte shprehur se: “Në Krisht nuk ka as mashkull as femër” (Galatasve 3:28). Të tjerë të krishterë paulin mendonin se gratë ishin të barabartë me burrat vetëm “në Krisht”, d.m.th. vetëm “në teori” dhe jo në realitetin social. Këto të krishterë ishin të prirë që të zbusnin shprehjet e Palit mbi gratë dhe njëri prej tyre vendosi të shkruaj një grup letrash (letrat baritore) për të autorizuar, përmes përdorimit të emrit të Palit, këndvështrimet e tij. Ai dëshironte të trajtonte, gjithashtu, edhe probleme të tjera të tilla si natyra e drejtimit në Kishë, nevoja për të shtypur mësimet e rreme, marrëdhënia midis skllevërve dhe padronëve, prindërve dhe fëmijëve, etj Autori i grumbulloi të gjitha këto çështje të ndryshme në një grup letrash dhe i shkroi ato në emër të Palit duke i falsifikuar ato në mënyrë që ti pajiste me emrin e duhur autoritativ të nevojshëm për to.
Por jo çdokush ishte i bindur dhe jo çdokush i pranoi këto letra si të Palit. Duhet të kujtojmë se p.sh. Marcioni, nuk i kishte ato në kanonin e tij (është e vështirë të dimë nëse ai i njihte ato). Mbi të gjitha, pala tjetër e ndarjes rreth rolit të gruas nuk u shkatërrua nga dalja në dritë e letrave baritore. Ajo vazhdoi të ekzistoj dhe e shihte Palin jo si një kundërshtar i martesës dhe seksit, por si një mbështetës i grave. Kjo palë tjetër rrëfente historitë e saj rreth Palit, që mbështesnin pikëpamjet e tyre, dhe këto histori filluan eventualisht të përqendroheshin mbi Thecla-n, një prej të konvertuarave më kryesor të Palit. Gjatë një periudhe të caktuar në shekullin e dytë, të dy grupet e dokumenteve ishin në qarkullim të hapur, si historitë e falsifikuara rreth Palit dhe Thecla-s ashtu edhe letrat e falsifikuara të Palit që më pas u përfshinë në Dhjatën e Re.
2 Thesalonikasve
Kur isha një i krishterë ungjillor konservator, gjatë adoleshencës sime të vonë dhe fillimit të të njëzetave, isha fetarisht më se i sigurt për faktin se Jezusi do të kthehej shpejt nga qielli, për të nxjerrë jashtë kësaj bote mua dhe bashkëfetarët e mi, si edhe për “ngritjen në qiell” para ardhjes së vuajtjeve përfundimtare. Ne lexonim çdo lloj libri që mbështeste pikëpamjet tona. Në ditët tona janë të paktë ata që arrijnë të përfytyrojnë se pavarësisht nga Bibla, libri bestseller i viteve shtatëdhjetë ishte “The Late, Great Planet Earth”, i shkruar nga i krishteri fundamentalist Hal Lindsey. Bazuar mbi një studim të kujdesshëm (apo të pakujdesshëm, varet nga perspektiva juaj) të librit biblik të Apokalipsit dhe të librave të tjerë profetik biblikë, Lindsey shkruante me bindje rreth asaj që do të ndodhte në Lindjen e Mesme sapo superfuqitë si Bashkimi Sovjetik, Kina, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara, pak para ardhjes së dytë të Jezusit, të pajtoheshin për tu përfshirë në një ballafaqim masiv që do të dërgonte në një holokaust gjithëpërfshirës nuklear. Në këtë libër na thuhet se e gjithë kjo do të ndodhte para fundit të viteve tetëdhjetë të shekullit të kaluar, ashtu siç thuhet edhe në shkrimin e shenjtë.
Natyrisht, e gjithë kjo nuk ngjau asnjëherë. Në ditët tona nuk ka më Bashkim Sovjetik, por kjo nuk i ka ndaluar njerëzit nga të shkruarit e mënyrës se si do të vij së shpejti fundi i botës. Në ditët tona, në frontin e librave më të shitur, në të njëjtën mënyrë si librat e Herry Poterit, ka qenë seria shumëvëllimëshe “Left Behind” që flet rreth atyre që, në fundin e kohërave, nuk do të merren në ngritjen e menjëhershme në qiell. Këto libra janë shkruar nga Jerry Jekins dhe Timothy LaHaye, ky i fundit, së bashku me gruan e tij Beverly, kishte gëzuar paraprakisht një karrierë në shkrimin e librave rreth seksit për të krishterët. Atë që miliona të krishterë, të cilët besojnë se Jezusi do të kthehet sërish gjatë jetës së tyre, nuk arrijnë të kuptojnë është se ka pasur gjithnjë të krishterë që kanë menduar të njëjtën gjë për jetët e tyre. Kjo ka qenë pikëpamja midis të krishterëve konservator në fillim të shekullit të njëzet, në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, në shekullin e tetëmbëdhjetë, në shekullin e dymbëdhjetë, në shekullin e dytë, në shekullin e parë – në fakt kjo ka ndodhur në çdo shekull. Gjëja që kanë të përbashkët të gjithë ata që kanë menduar në këtë formë është fakti se besimi i tyre është vërtetuar në mënyrë të pakundërshtueshme se ka qenë i gabuar.
Edhe vetë Pali mendonte se fundi i kohërave do të vinte gjatë jetës së tij. Ky fakt nuk është askund më i qartë se sa në një nga librat për të cilin jemi të sigurt se është shkruar nga ai, 1 Thesalonikasve. Pali i shkroi të krishterëve në Thesalonik, sepse disa prej tyre ishin shqetësuar rreth vdekjes së disa besimtarëve të bashkësisë së tyre. Kur Pali konvertoi këto njerëz, ai i kishte mësuar atyre se fundi i kohërave ishte i afërt dhe shumë shpejt, pasi Jezusi të kthehej sërish, ata do hynin në Mbretërinë e Perëndisë. Por, disa anëtarë të bashkësisë kishin vdekur para se kjo të ndodhte. A e kishin humbur ata shpërblimin qiellor? Pali shkruan për t’i siguruar ata që kishin mbetur gjallë se edhe ata që kanë vdekur do të hyjnë në Mbretërinë e Perëndisë. Në fakt, kur Jezusi të kthehet në madhështi mbi retë e qiellit “ata që vdiqën në Krishtin do të ringjallen të parët; pastaj ne të gjallët, që do të kemi mbetur, do të rrëmbehemi bashkë me ata mbi retë, për të dalë përpara Zotit në ajër; dhe kështu do të jemi përherë bashkë me Zotin” (4:15-16). Lexojeni me vëmendje këtë verset: Pali pret të jetë një prej atyre që do të jetë ende gjallë kur e gjithë kjo të ndodhë.
Ai vazhdon duke thëne se do ketë një ndodhi të befasishme dhe të papritur. Ajo ditë do të vijë si “një vjedhës natën” dhe kur njerëzit do të mendojnë se gjithçka është në rregull “atëherë një shkatërrim i papritur do të bjerë mbi ta” (5:1-2). Thesalonikasit duhet të jenë vigjilent dhe të përgatitur sepse, njësoj si me dhimbjet e lindjes së një gruaje shtatzënë, është e mundur të kuptohet se çasti është shumë afër, por nuk mund të parashikohet momenti i saktë i ndodhisë.
Është pikërisht ky theksim i papritshmërisë së rishfaqjes së Jezusit, që do ti zë njerëzit në befasi, ajo çka e bën letrën e dytë të Thesalonikasve kaq të rëndësishme. Edhe ky, gjithashtu, është një libër i shkruar rreth ardhjes së dytë të Jezusit, por tanimë trajtohet një problem krejtësisht i ndryshëm. Lexuesit janë dërguar në “rrugë të gabuar” nga një letër gjoja të shkruar nga Pali, në të cilën pohohet se “erdhi dita e Krishtit”. Autori i 2 Thesalonikasve, duke pretenduar se është Pali, argumenton se fundi i kohërave nuk do të vijë menjëherë. Së pari duhet të ndodhin disa gjëra të tjera. Do të ketë një lloj kryengritjeje dhe rebelimi politik apo fetar dhe një figurë e ngjashme me antikrishtin do të shfaqet e do rrijë në Tempullin e Jeruzalemit dhe do ta deklaroj veten Zot. Vetëm atëherë “Zoti Jezus” do të vijë për ta shkatërruar me hukatjen e gojës së tij”. (2:3-8).
Më fjalë të tjera, Thesalonikasit duhet të jenë të sigurt se ata nuk janë ende në momentin përfundimtar të historisë kur Jezusi do të rishfaqet sërish. Ata do ta kuptojnë kur ai të jetë duke ardhur falë ndodhive që shfaqen në përmbushjen e shkrimit të shenjtw. Po a mund të jetë ky i njëjti autor që shkroi letrën 1 Thesalonikasve? Krahaso skenën e shfaqjes së Jezusit tek 2 Thesalonikasve, sipas së cilës ardhja e Jezusit do të marrë më shumë kohë dhe do të paraprihet nga ndodhi të njohshme, me atë të 1 Thesalonikasve, sipas së cilës fundi i kohërave do të vijë si “një vjedhës natën” i cili shfaqet befasi në momentin më të pamendueshëm. Duket se ka një kontrast ndërmjet mësimeve të 1 Thesalonikasve dhe 2 Thesalonikasve. Kjo është arsyeja përse shumë shkollarë mendojnë se 2 Thesalonikasve nuk është shkruar nga Pali.
Është veçanërisht interesante të vërejmë se autori i 2 Thesalonikasve tregon se ai ia kishte mësuar këto gjëra tanimë të konvertuarve të tij kur kishte qenë me ta (2:5). Nëse kjo është e vërtetë, atëherë si mund të shpjegohet 1 Thesalonikasve? Problemi në këtë letër është se njerëzit mendojnë se supozohet që fundi mund të vijë në çdo çast, bazuar mbi atë që Pali i kishte mësuar atyre. Por, sipas 2 Thesalonikasve Pali nuk i kishte mësuar asnjëherë një gjë të tillë. Ai i kishte mësuar se para se të vinte fundi i kohërave duhej të ndodhnin një seri e tërë ngjarjesh. Për më tepër, nëse kjo ka qenë vërtet ajo çka Pali i mësoi atyre, siç këmbëngul 2 Thesalonikasve, atëherë është shumë i çuditshëm fakti që ai, tek 1 Thesalonikasve, nuk ia solli asnjëherë ndërmend këtë mësim, në momentin kur dukej sheshazi se ata mendonin se Pali i kishte mësuar diçka tjetër në lidhje me këtë çështje.
Me shumë gjasa Pali nuk e ka shkruar 2 Thesalonikasve. Kjo e bën një aspekt të kësaj letre shumë intrigues. Në fund të letrës autori këmbëngul se ai është Pali dhe ofron edhe një lloj prove për këtë: “Të falat me shëndet janë nga dora ime, nga mua, Pali; dhe kjo është një shenjë në çdo letër prej meje; unë shkruaj kështu” (3:16). Kjo do të thotë se Pali ia ka diktuar këtë letër një skribi i cili e ka shkruar atë në tërësi, deri në germën e fundit, ku Pali ka nënshkruar me dorën e tij. Lexuesit e letrës mundej të vërenin ndryshimin në shkrimin e dorës dhe të njihnin atë të Palit, duke e vërtetuar këtë letër si vërtetë të shkruar prej tij, si të kundërt me letrën e falsifikuar të përmendur tek 2:2. Ajo që është e veçantë është fakti se autori deklaron se kjo është një praktikë e pandryshueshme e tij, por kjo nuk është mënyra se si mbyllen shumica e letrave autentike të Palit, përfshi edhe 1 Thesalonikasve. Është e vështirë që këto fjalë të konsiderohen si të Palit, por ato kanë kuptim nëse supozojmë që një falsifikues është duke u përpjekur të bindë lexuesit e tij se ai ishte vërtet Pali.
Disa shkollarë e kanë dërguar çështjen e falsifikimit në autorësi pak më tutje dhe kanë sugjeruar se kur autori, duke pretenduar se ishte Pali, përpiqej të qetësonte lexuesit që të mos kequdhëzoheshin nga një letër e falsifikuar (“sikur të ishte prej nesh”), e cila në emër të Palit pretendonte se fundi i kohërave ishte shumë i afërt, ai po i referohej 1 Thesalonikasve! D.m.th., dikush i cili jetonte më vonë dëshironte ti hapte sytë lexuesve për mesazhin që vetë Pali kishte dhënë në lidhje me fundin e afërt të kohërave, sepse në fund të fundit kjo gjë nuk ndodhi dhe Pali dhe çdokush tjetër kishte vdekur ndërkohë. Kështu që, një autor përmes falsifikimit të një letre dëshironte të ofronte një farë sigurie duke pohuar se letra autentike ishte një falsifikim. Pavarësisht nëse kjo është e vërtetë, apo jo, çka duket relativisht e sigurt është fakti që dikush, pas kohës së Palit, vendosi se duhej të ndërhynte në një situatë ku njerëzit ishin duke pritur me padurim fundin e kohërave. Autori sugjeron se kjo pritje bëhej me kaq padurim sa që ato po neglizhonin detyrimet familjare (3:6-12). Ai e bëri këtë duke shkruar një letër në emër të Palit, duke njohur shumë mirë se ai ishte dikush tjetër që jetonte pas kohës së Palit. Në këtë mënyrë, 2 Thesalonikasve duket se është një tjetër rast i falsifikimit të bërë në emër të Palit.
Efesianëve
Kur në mes të viteve 80 jepja mësim në Rutgers, ofroja rregullisht një kurs mbi jetën dhe mësimet e Palit. Një nga tekstet mësimore që përdorja për kursin ishte një libër mbi Palin i shkruar nga shkollari konservator F.F. Bruce.[9] Unë e përdorja këtë libër sepse nuk isha dakord me pothuajse asgjë që gjendej në të dhe mendoja se mund të ishte një ide shumë e mirë për studentët e mi që të shihnin një anë të historisë të ndryshme nga ajo që unë i tregoja në klasë. Një nga gjërat që F.F. Burce mendonte në lidhje me Palin ishte se Letra drejtuar Efesianëve ishte letra më pauline e të gjitha letrave të Palit. Ai jo vetëm që mendonte se ajo ishte shkruar nga Pali, por ishte, gjithashtu, i mendimit se kjo letër përmbledh më mirë se çdo letër tjetër zemrën dhe shpirtin e teologjisë së tij.
Kjo ishte ajo që edhe unë mendoja dikur, kur sapo bëhesha gati të filloja studimet e mia. Me pas unë ndoqa një kurs rreth Dhjatës së Re në Seminarin teologjik të Princetonit të profesor J. Christiaan Beker. Beker ishte një shkollar i shkëlqyer i Palit. Në fund të viteve shtatëdhjetë ai shkroi një studim të gjerë dhe me ndikim të madh rreth teologjisë së Palit, një nga studimet vërtet më madhështore të publikuara ndonjëherë në lidhje me këtë çështje.[10] Beker ishte tërësisht i bindur se Letra drejtuar Efesianëve nuk ishte shkruar nga Pali dhe se madje kjo letër paraqiste një modifikim serioz të mendimit të tij.[11]
Në atë kohë, kur po ndiqja kursin, unë nuk isha i bindur. Por, sa më shumë e studioja këtë çështje, duke krahasuar me kujdes atë që pohohej tek Letra drejtuar Efesianëve me atë që vetë Pali pohonte në letrat e tij të padiskutueshme, aq më shumë bindesha për vërtetësinë e saj. Në kohen kur po jepja mësim në Universitetin Rutgers unë isha bindur se Letra drejtuar Efesianëve nuk ishte shkruar nga Pali. Në ditët tona, të këtij mendimi janë edhe shumica e shkollarëve biblikë. Letra drejtuar Efesianëve mund të ngjaj si e shkruar nga Pali, por nëse gërmojmë më në thellësi do të na shfaqen mospajtime dhe mospërputhje.
Letra e Efesianëve është shkruar për të krishterët xhentilë (3:1) për ti kujtuar atyre se ndonëse ata dikur ishin të tëhuajësuar nga Zoti ashtu edhe nga populli hebraik, tanimë ata janë pajtuar me Tw. Ata janë bërë të drejt në sytë e Zotit dhe barrierat që ndanin hebrenjtë nga xhentilët – ligji hebraik – ishin shqyer nga vdekja e Krishtit. Hebrenjtë dhe xhentilët mund të jetonin tanimë në harmoni me njëri-tjetrin në Krisht dhe në harmoni me Zotin. Pasi parashtroi në tre kapitujt e parë këtë grup idesh (veçanërisht në kapitullin e dytë), autori i kthehet çështjeve etike dhe diskuton mënyrat se si duhet të jetojnë ndjekësit e Jezusit, në mënyrë që të manifestojnë unitetin e tyre në Krisht.
Arsyet që na shtyjnë të mendojmë se kjo letër nuk është shkruar nga Pali janë të shumta dhe imponuese. Nga një anë, stili i shkrimit në këtë letër nuk është ai i Palit. Zakonisht Pali shkruan me fjali të shkurtra dhe të mprehta, ndërsa fjalitë tek Efesianëve janë të gjata dhe të ndërlikuara. Në gjuhën greke, pohimi hyrës i falënderimit (1:3-14), rreth 12 versete, është një fjali e vetme. Nuk ka asgjë të gabuar në përdorimin e fjalive jashtëzakonisht të gjata, thjesht kjo nuk është mënyra sipas së cilës Pali shkruante. Është njësoj si Mark Twain dhe William Faulkner, të dy shkruajnë në mënyrë korrekte, por askush asnjëherë nuk mund ta ngatërroj njërin me tjetrin. Disa shkollarë kanë përmendur se në pothuajse njëqind fjalitë e letrës drejtuar efesianëve, nëntë prej tyre janë më shumë se pesëdhjetë fjalë të gjata. Le ta krahasojmë këtë me letrat e shkruara nga vetë Pali. Për shembull, Letra drejtuar Filipianëve ka 102 fjali, vetëm një prej të cilave ka më shumë se pesëdhjetë fjalë. Letra drejtuar Galatasve ka 181 fjali, sërish vetëm një prej tyre i kalon të pesëdhjetë fjalët. Ndërsa Letra drejtuar Efesianëve ka, gjithashtu, edhe një sërë fjalësh që nuk shfaqen në shkrimet e Palit, numri i tyre është njëqind e gjashtëmbëdhjetë, shumë më lart se mesatarja (50% më shumë se Letra drejtuar filipianëve, e cila ka pothuajse të njëjtën gjatësi).[12]
Por arsyeja kryesore që na shtyn të mendojmë që kjo letër nuk është shkruar nga Pali është se ajo që autori i kësaj letre pohon rreth Palit nuk është në përputhje me atë që Pali ka pohuar për veten në letrat e tij të tjera. Për shembull, Efesianëve 2:1-10 duket padyshim si një shkrim i Palit, por kjo është e vërtetë thjesht në pamje të parë. Në këtë pasazh, njësoj si në letrat autentike të Palit, mësojmë se besimtarët ishin ndarë nga Zoti për shkak të mëkatit, por u bënë të drejtë në sytë e Zotit vetëm në sajë të hirit të Tij dhe jo si rezultat i “veprave” të tyre. Por, në këtë pasazh, në mënyrë të çuditshme, Pali e përfshin veten si një prej atyre që, para ardhjes së Krishtit, jetuan në “lakmitë e mishit tonë duke i plotësuar dëshirat e mishit dhe të mendjes”. Kjo shprehje nuk tingëllon si një prej atyre që gjenden në letrat autentike të Palit, në të cilat pohohet se ai kishte qenë “i paqortueshëm” sa i përket drejtësisë, që është në ligj. Veç kësaj, ndonëse në këtë letër autori është duke folur rreth marrëdhënies së hebrenjve me xhentilët, gjithsesi ai nuk është duke folur rreth shpëtimit pavarësisht nga “veprat e ligjit”, në të njëjtën mënyrë siç bënte Pali. Në vend të kësaj ai flet për shpëtimin pavarësisht nga bërja e “veprave të mira”. Kjo nuk ishte çështja të cilës i adresohej Pali.
Për më tepër, autori i Efesianëve tregon se besimtarët janë të “shpëtuar” tanimë falë hirit të Zotit. Por siç kuptohet nga letrat autentike e Palit, në to folja “shpëtoj” përdoret gjithnjë për t’iu referuar të ardhmes dhe jo të tashmes. Njerëzit nuk e kanë arritur shpëtimin, por ato do ta arrijnë atë kur Jezusi të kthehet mbi retë e qiellit dhe ti çliroj ndjekësit e tij nga zemërimi i Zotit.
Përkatësisht, dhe në mënyrë më domethënëse, Pali ishte këmbëngulës në shkrimet e tij se të krishterët që janë pagëzuar kanë “vdekur” në fuqitë e botës që ishin radhitur me armiqtë e Zotit. Ata kanë “vdekur me Krishtin”, por nuk janë “ngjallur” ende me Krishtin. Kjo do të ndodhë në fund të kohërave, të vdekurit dhe të gjallët do të ngrihen për tu përballur me gjykimin. Kjo është arsye përse tek Romakëve 6:1-4 Pali këmbëngul që: ata të cilët janë pagëzuar “kanë vdekur” me Krishtin dhe “do të ngjallen” me të, në ardhjen e dytë të tij.
Pali ishte jashtëzakonisht këmbëngulës në këtë pikë, se ringjallja e besimtarëve ishte një ngjarje fizike që do të ndodhte në të ardhmen dhe jo diçka që kishte ndodhur tashmë. Një nga arsyet përse ai shkroi 1 Korintasve ishte pikërisht sepse disa prej të krishterëve në atë bashkësi kishin përvetësuar një pikëpamje të kundërt dhe pretendonin se ata ishin, që në të tashmen, duke shijuar një ekzistencë të ringjallur me Krishtin, se ata po përjetonin që tani dobitë e shpëtimit. Pali ia ka kushtuar kapitullin e pesëmbëdhjetë të 1 Korintasve dëshmimit se ringjallja nuk ka ndodhur ende, ajo është një ndodhi e së ardhmes që pret ende të realizohet. Të krishterët nuk janë ringjallur ende me Krishtin.
Por, krahasoni këtë pohim me atë që thuhet tek Efesianëve: “Edhe atëherë kur ishim të vdekur në faje, na dha jetë me Krishtin…edhe na ringjalli me të, dhe me të na vuri të rrimë në vendet qiellore në Krishtin Jezus” (2:4-5). Në këtë pasazh, besimtarët përshkruhen sikur kanë përjetuar, që në të tashmen, një ringjallje shpirtërore dhe gëzojnë një ekzistencë qiellore që në këtë botë. Kjo është pikërisht këndvështrimi të cilin Pali e kundërshtoi në letrat e tij drejtuar korintasve!
Çështje pas çështjeje, nëse e vështrojmë me vëmendje tekstin e Efesianëve, ajo është në kundërshtim me veprat e shkruara nga Pali. Ky libër me sa duket është shkruar nga një i krishterë i mëvonshëm në një nga kishat e Palit që dëshironte të trajtonte një çështje madhore të kohës së tij: marrëdhënien në kishë midis hebrenjve dhe xhentilëve. Ai e shkroi këtë letër duke pretenduar se ishte Pali dhe duke e ditur shumë mirë se kjo nuk ishte e vërtetë. Ai e përmbushi synimin e tij duke prodhuar një vepër të falsifikuar.
Kolosianëve
Pothuajse e njëjta gjë mund të thuhet edhe rreth librit të Kolosianëve. Në sipërfaqe ai ngjan si një vepër e Palit, por situata ndryshon sapo analiza shkon përtej sipërfaqes. Në letrën drejtuar kolosianëve gjenden shumë fjalë dhe shprehje që hasen edhe tek Efesianëve, ngjashmëritë janë kaq të mëdha sa që një sërë shkollarësh janë të mendimit se cilido që të ketë falsifikuar Efesianëve ka përdorur Kolosianëve si një nga burimet e tij për të imituar mënyrën se si Pali shkruante. Fatkeqësisht, ai përdori një libër që me shumë siguri nuk është shkruar nga Pali.[13]
Kolosianëve ka një program dhe qëllim të ndryshëm nga ai i Efesianëve. Ky autor është veçanërisht i shqetësuar me një grup mësuesish të rremë që përçonin një lloj “filozofie”. Fatkeqësisht, autori nuk jep hollësira rreth asaj se në çfarë konsistonte kjo filozofi dhe në vend të kësaj na ofron vetëm disa aludime rreth saj. Me sa duket, mësuesit e rremë i nxisnin dëgjuesit e tyre të adhuronin engjëjt dhe të ndiqnin ligjet hebraike rreth asaj se çfarë duhej ngrënë dhe se cilat ishin ditët që duhej të shërbenin si festime fetare. Një nga arsyet përse autori nuk jep hollësi rreth mësimit të këtyre mësuesve të rremë mund të jetë fakti që njerëzit që do ta lexonin këtë letër e dinin shumë mirë se për kë fliste ai dhe se çfarë ata pohonin.
Autori i kundërshton mësuesit e rremë duke theksuar se vetëm Krishti, dhe jo qeniet engjëllore, është një hyjni i denjë për tu adhuruar dhe se vdekja e tij i dha fund nevojës për të zbatuar ligjin hebraik. Në fakt, për të, besimtarët në Krisht ishin tanimë mbi çdo normë dhe rregull, sepse ata ishin tashmë të ngjallur në Krisht në vendet qiellore duke përjetuar një lloj uniteti mistik me Krishtin që në këtë botë. Gjithsesi, kjo nuk do të thotë se të krishterët mund të jetojnë në çdo lloj mënyre që ata dëshirojnë. Ata kanë ende përgjegjësinë për të jetuar një jetë morale. Kështu që, dy kapitujt e fundit të kësaj letre skicojnë disa kërkesa etike të jetës së re në Krisht.
Arsyet që na shtyn të mendojmë se kjo letër nuk është shkruar nga Pali janë pothuajse të njëjta me ato të përdorura për letrën drejtuar efesianëve. Midis të tjerave, stili i shkrimit dhe përmbajtja e librit dallon në mënyrë domethënëse nga ato të letrave autentike të Palit. Padyshim, studimi më imponues rreth stilit të shkrimit të Kolosianëve është bërë, pothuajse dyzet vjet më parë, nga shkollari gjerman Walter Bujard.[14] Bujard-i analizon të gjitha llojet e tipareve stilistike të letrës: llojin dhe frekuencën e lidhëzave, infinitivit, pjesëzave, fjali e varur lidhore, renditjes e gjinores, dhe një sere gjërash të tjera. Ai ishte veçanërisht i interesuar në krahasimin e Kolosianëve me letrat e tjera të Palit që kanë të njëjtën gjatësi: Galatasve, Filipianëve dhe 1 Thesalonikasve. Dallimet midis kësaj letre dhe shkrimeve të Palit janë tronditëse dhe obligative. Sa për t’iu dhënë një ide, le të shohim sa vijon:
Sa shpesh përdoret në letër “lidhëza mohuese” (p.sh. “megjithëse”): Galatasve 84 herë; Filipianëve 52; 1 Thesalonikasve 29; Kolosianëve vetëm 8 herë).
Sa herë përdoret në letër “lidhëza shkakësore” (p.sh. “sepse”): Galatasve 45 herë; Filipianëve 20; 1 Thesalonikasve 31; Kolosianëve vetëm 9 herë.
Sa herë përdoret në letër lidhëza (p.sh. “i cili”, “si”) për të paraqitur një fjali: Galatasve 20 herë; Filipianëve 19; 1 Thesalonikasve 11; Kolosianëve vetëm 3 herë.
Lista është shumë e gjatë, duke parë në çdo lloj informacioni, me vlerësime të panumërta që na dërgojnë në një drejtim të vetëm: autori i Kolosianëve është dikush me stil të shkruari të ndryshëm nga ai i Palit.
Sërish, këtu përmbajtje e fjalëve të thëna nga autori janë në kundërshtim me mendimin e vetë Palit, por janë në përputhje me Letrën drejtuar efesianëve. Për shembull, edhe këtu autori pohon se të krishterët, gjatë pagëzmit, janë “ringjallur tanimë me Krishtin”, pavarësisht nga këmbëngulja e Palit se ringjallja e besimtarëve është një ndodhi që do ti përkiste të ardhmes dhe jo të kaluarës (shih Kolosianëve 2:12-13).
Këtu kemi të bëjmë me një tjetër rast ku një ndjekës i vonshëm i Palit ishte i shqetësuar për të trajtuar një situatë të kohëve të tij dhe e bëri këtë duke veshur dhe përdorur mantelin dhe emrin e Palit dhe falsifikimit të një letre në emër të tij.
Përmbyllje
Gjatë shqyrtimit tonë kemi parë se në kishën e hershme ekzistonin një sërë falsifikimesh të bëra në emër të Palit, letra që pretendojnë se janë shkruar nga Pali, por që në fakt janë shkruar nga dikush tjetër. Disa prej këtyre letrave janë pranuar si falsifikime nga të gjithë në këtë rruzull, si p.sh. “Letra e Palit dhe Senekës”, ndërsa disa të tjera janë objekt diskutimesh serioze ndërmjet shkollarëve. Sidoqoftë shumica e shkollarëve pranojnë se ndonëse në Dhjatën e Re ekzistojnë rreth shtatë letra të shkruara me siguri nga Pali, gjashtë të tjera me shumë gjasa (ose me padyshim, sipas disa shkollarëve të tjerë) nuk janë shkruar nga Pali, disa arsye për këtë i kemi shpjeguar në trajtimin tonë. Ekzistojnë edhe mjaft arsye të tjera, por nëse thellohemi më tej argumentet fillojnë të bëhen të lodhshme dhe të mërzitshme.
Sidoqoftë, disa shkollarë kanë ngurruar për ti quajtur këtëo letra deutoropauline si falsifikime. Disa kanë argumentuar se ato ndryshojnë nga letrat e Palit sepse i janë dhënë për tu shkruar një sekretari, i cili ka përdorur një stil të ndryshëm shkrimi nga ai i përdour nga Pali. Të tjerë kanë sugjeruar se duke qenë se Pali ka përmendur bashkautor në disa nga letrat e tij, ndoshta këto autorë të tjerë janë përgjegjës për shkrimin e letrës, gjë që shpjegon edhe dallimet midis tyre. Të tjerë akoma kanë pretenduar se në shkollat filozofike ka qenë e zakonshme për një dishepull të një mësuesi të shkruante trajtesa dhe ti firmoste ato duke përdorur emrin e mësuesit, si një akt përunjësie, duke qenë se të gjitha idetë e përdorura nga dishepulli e ka origjinën tek mësuesi i tij.
Këto janë të gjitha propozime interesante, por unë mendoj se janë të gjitha të gabuara. Do të përpiqem të tregoj përse në kapitullin tjetër.
Përktheu: Rezart Beka
________________________________________
[1] Për një shpjegim të plotë të gnosticizmit shih kapitullin e gjashtë të këtij libri.
[2] Literatura akademike mbi letrat baritore është kaq e gjerë sa që është e vështirë të dish se ku ti drejtosh lexuesit e interesuar, të cilët dëshirojnë argumentet themelore rreth autenticitetit të tyre. Ndoshta është mirë të fillohet me Jerome D. Quinn, “Timothy and Titus, Epistles to, “ Anchor Bible Dictionary, ed. David Noel Friedman (New York: Doubleday, 1992), vol 6, f. 560-71. Siç ndodh për çdo gjë që unë flas në këtë libër – siç ndodh në fakt për praktikisht për çdo gjë që flet një shkollar biblik – edhe në këtë rast kanë opinione të ndryshme. Për një përfaqësues së mendimit minoritar, sipas së cilit autori i letrave baritore ka qenë Pali, shih diskutimin e ndezur në hyrjen e Luke Timothy Johnson, “The First and Second Letters to Timothy” (New York: Doubleday, 2001).
[3] Shih për shembull, Micheal Prior, “Paul the Letter Writer in the Second Letter to Timothy” (Sheffield: Seffield University Press, 1989).
[4] Ndër të tjera kjo do të thotë se nëse ndonjëra prej këtyre letrave është një falsifikim atëherë të tilla duhen konsideruar edhe të gjitha letrat e tjera.
[5] A. N. Harrison, “The Problem of the Pastoral Epistles” (Oxford: Oxford University Press, 1921).
[6] Kjo ndodh edhe me ata shkollarë që dëshirojnë të provojnë se këto letra janë shkruar nga Pali. Një nga studimet më të fundit është ai i Armin Baum, “Semantic Variation Within the Corpus Paulinum: Linguistic Considerations Concerning the Richer Vocabolary of the Pastoral Epistles”, Tyndale Bulletin 59 (2008): 271-92. Baum-i nxjerr në pah se në letrat e tjera të Palit, sa më e pakët të jetë shuma totale e fjalëve të përdorura në një letër aq më të paktajanë fjalët e përdorura. Por kjo nuk ndodh me letrat baritore, në të cilat gjenden më pak fjalë se shumë prej letrave të tjera të Palit, por që, nga ana tjetër, përdoren më shumë fjalë të ndryshme se shumë prej letrave të tjera. Baum-i dëshiron ende të mendoj se këto libra janë shkruar nga Pali, kështu që vjen me një shpjegim që ndoshta ngjan si një rast lutjeje të veçantë. Sipas pikëpamjes së tij, Pali i ka kushtuar më shumë rëndësi dhe kohë këtyre letrave se sa të tjerave, duke qenë se ai i ka hartuar ato me shkrim dhe jo në mënyre orale. Mua kjo më ngjan tepër e pagjasë. Pali, padyshim, ka shpenzuar shumë kohë dhe mundim në hartimin e letrave të tilla si ajo drejtuar Romakëve dhe Galatasve. Për më tepër, Baum-i nuk citon asnjë evidencë që të na lënë të kuptojmë se letrat baritore u hartuan me shkrim dhe jo përmes diktimit, nga Pali apo dikush tjetër.
[7] Fatkeqësisht ky artikull është i disponeshëm vetëm në gjermanisht: Norbert Brox, “Zu den persönlichen Notizen der Pastoralbriefe”, Biblische Zeitschrift 13 (1969), f. 76-94.
[8] Dennis Ronald MacDonald, “The Legend and the Apostle: The Battle for Paul in Story and Canon” (Philadelphia: Westminister, 1983).
[9] F.F. Bruce, “Paul: Apostle of the Heart Set Free” (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1977).
[10] J. Christiaan Beker, “Heirs of Paul: Paul’s Legacy in the Neë Testament and in the Church of Today” (Mineapolis: Fortress, 1991).
[11] Shih, Victor Paul Furnish, “Ephesians, Epistle to”, Anchor Bible Dictionary (New York: Doubleday, 1992), vol. 2, f. 535-42.
[12] Shih, Victor Paul Furnish, “Colossians, Epistle to the”, Anchor Bible Dictionary, vol. 1, f. 1090-96.
[13] Shih Victor Paul Furnish, “Efesians, Epistle to”, Anchor Bible Dictionary (New York: Doubleday, 1992), vol. 2, f. 535-42.
[14] Fatkeqësisht libri nuk është përkthyer asnjëherë në anglisht: Walter Bujard, “Stilanalytische Untersuchungen zum Kolosserbrief: Als Beitrag zur Methodik von Sprachvergleichen” (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1973).
