Bibla dhe Kurani Studime Komperative
Şinasi Gündüz
Përktheu: Arben Tahiri
HYRJE
Gjatë historisë njerëzimi ka qitur në dritë personalitete të njohura. Personaitete siç ishin heronjtë, liderët, gjenitë, artistët, filozofët, mbrojtës të drejtësisë dhe moralit etj, gjithmonë kanë marrë përsipër rrole të ndryshme gjatë jetës së tyre në periudha të ndryshme historike, disa nga këto kanë lënë përshtypje të mëdha si gjatë kohës që kanë jetuar poashtu edhe për brezat e ardhshëm dhe kanë dhënë mesazhe për të mirën e njerëzimit në ardhmërinë e tij. Nuk ka dyshim se ndër këto personalitete meritë të posaçme marrin themeluesit dhe perfaqësuesit e religjioneve të cilët njerëzve ia kanë paraqitur një sistem të caktuar të të menduarit, të përceptuarit të jetës dhe sipas kësaj i kanë prezentuar njerëzimit njëfarë stili jetësor që ridhte nga besimi dhe botëkuptimi i tyre, stil tipik ky, që gjithashtu përmbante edhe ca ligje të të sjellurit dhe që përpiqej të rregullonte jetën natyrore dhe sociale të njeriut. Duke marrë parasysh këtë, si profetët, spjeguesit e fesë dhe thirrësit në fe që kishin këtë mision, ashtu edhe reformatorët, filozofët, prift-mbretërit, magjistarët dhe ideologët duke u munduar të ndikojnë në formësimin dhe orientimin e të menduarit dhe të sjellurit e njerëzve, kanë lënë gjurmë të përjetshme në jetën e njeriut.
Këta liderë dhe themelues fetarë, sadoqë intenzivisht kanë qendruar në misionet e tyre dhe sado të rëndësishëm për njerëzit ishin misionet e tyre, me kalimin e kohës një pjesë e tyre ka filluar të fshihet nga kujtimi i njerëzve dhe kanë filluar të humbasin vendin që kishin patur fituar gjatë historisë së tyre. Nga ana tjetër, disa nga këto për shkak të botkuptimeve që patën mbrojtur, misioneve që kishin ushtruar dhe për shkak të rroleve që kishin luajtur, asnjëherë nuk patën rënë nga e përditshmëja e as që patën humbur rëndësinë e tyre. Një pjesë e rëndësishme këtyre personaliteteve për shkak qëndrimeve të tyre dhe stilit jetësor që paraqitnin i patën dhënë kah rrjedhës së historisë; jetesa e tyre u pat bë një zanafillë, shikuar nga këndvështrimi i llojllojshmërisë së zakoneve të ndryshme fetare që po vazhdojnë edhe deri në ditët e sotme. Botëkuptimi i këtyre personaliteteve edhe me mijëra vjetë më vonë ka arritur të jetë i rrepektur nga një pjesë mjaft e madhe e rruzullit tokësor dhe ka arritur të bëhet ndër lëvizjet më të mëdha fetare.
Këto personalitete që lanë gjurmë në histori ende po vazhdojnë përditshmërinë e tyre jo vetëm nga fakti se edhe deri në ditët e sotme po ia vazhdojnë ekzistencën ithtarët dhe xhematet e tyre, por edhe nga ai fakt se qëndrimet e tyre spekulative, stilet jetësore dhe botëkuptimet e tyre ende po debatohen.
Ja pra, Pali është njëri nga këto personalitete. Sadoqë personaliteti, jeta, vepra dhe mendimet e Palit që vetveten e quan “i zgjedhur nga ana e Zotit për këtë mision që në mitrën e nënës” (Gal. 1:15-16), janë bërë temë diskutimi, qoftë nga këndvështrimi i historisë së të menduarit dhe të besuarit qoftë edhe nga këndvështrimi i Krishterizmit, rëndësia e tij ka mbetur fakt që nuk ka nevojë të diskutohet.
Pali, shikuar nga njëra anë, është një njeri që gati dy mijë vjet më radhë po diskutohet rreth mendimeve dhe qëndrimeve të tija, kurse nga ana tjetër, ai , sipas rolit që muar përsipër gjatë historisë, nga gati të gjithë është pranuar si një mendimtar, misjoner, teolog the themelues i fesë. Gjatë historisë, Pali ka qenë vatër interesimi si i ithtarëve të tij poashtu edhe kundërshtarëve te tij. Sipas disave ai ishte një epileptik që shihte halucinacione dhe një histerik që pajandarë shihte vizjone. Kurse sipas tjerëve ai ishte një mendimtar kreativ dhe një reformator i teologjisë. Ndërsa sipas besimtarëve të thjeshtë që përvetsuan mendimet e Palit, ai paraqitte një profet të zgjedhur nga ana e Zotit që njerëzimit t’ia kumtojë mesazhin e Mesiut Jezus Birit të Perëndisë. Përveç këtyre definicioneve të ndryshme se kush është Pali, kemi disa tema rreth vlerësimeve të ndryshme mbi mësimet e Palit, përmbajtjen dhe burimet e këtyre mësimeve si dhe sasinë e pasimit të këtyre mësimeve pas jetës së tij.
Mirëpo, shikuar nga ana e personalitetit të Palit si dhe nga ana e mësimeve të tija, cilat nga këto definicione dhe vlerësime janë të sakta? Kush është (në të vërtetë) Pali; çfarë lidhje ka në mes Palit dhe Jezusit për të cilin ai këmbëngul të jetë i zgjedhur të kumtojë mesazhin e tij dhe a ka me të vërtetë ndonjë lidhje në mes mësimeve të Palit dhe Jezusit? Të gjitha këto pyetje zënë vendin kryesor që të jipet përgjigja në to poqese duam të kuptojmë me të vërtetë Palin dhe mesazhin e tij.
1. Shën Pali Themelues i Fesë
Sa zë vend jeta dhe personaliteti i Palit të jetë temë kryesore e studijuesve që moti, aqë zë vend edhe roli i tij në formimin e Krishterizmit dhe formësimin e kredos dhe mësimeve krishtere. Shumica e studijuesve janë të mendimit unanim që Pali përveç se ishte një misjoner ambicioz ishte edhe një mendimtar dhe teolog i rëndësishëm. P.sh., Räisänen pohon se Pali është “me të vërtetë një mendimtar krijues dhe origjinal”, bile krahas kësaj më së pari vë në pah se ai është një misjoner shumë aktiv.[1] Kurse, Küng që mendon se Pali është teologu i parë Krishter, pohon se misioni dhe këndvështrimi teologjik i Palit është një “revolucion i historisë botërore”.[2]
Pali në letrat e tija vetveten e definon si njeri i zgjedhur – apostull (Gal. 1:1-2, 2:7; 1Kor. 11:23; 1Sel. 4:2) të përcjellë mesazhin e Zotit Mesia Jezus i cili pas kryqëzimit vdiq dhe pastaj përsëri u ringjall. Siç do të spjegohet më tutje, në mësimet e Palit që misjonin e tij e zhvillonte në Anadolli, Greqi, Thraki, ishujt e Egjeut dhe vende tjera, zënë vend këto koncepte: Mesia, mesazhi (Ungjilli), çlirimi, pagëzimi etj. Pali si teologjinë etij ashtu edhe botkuptimet për njeriun, historinë dhe çlirimin i bazon në themelet e vlerësimit të këtyre koncepteve. Kuptimi i ngarkuar mbi të gjithë këto koncepte të mësimeve të Palit formojnë themelin e teologjisë Krishtere. Siç edhe me plotë të drejtë pohon edhe Küng, “pa Palin nuk mund të flitet as për Kishën Katolike, as për atë Greke ose teologjinë patristike Latine e as për kulturën Krishtero-Helenistike”.[3]
Mirëpo, tani Pali është një themelues feje apo është vetëm një përfaqësues i një zakoni fetar që veç është prezent? Në mënyrë të njëjtë, mësimet e Palit, a janë mësime që Pali për herë të parë i shtjelloi apo janë reformim i mësimeve që kishin qenë më parë në atë kohë? Nga aspekti i përgjigjjeve të mundshme në këso llojë pyetjesh, lidhja në mes Jezusit, Apostujve, zakoneve krishtere dhe Krishterizmit në përgjithësi me Palin, është një problem i marrur në debatim nga ana e shumicës së studijuesve.
Përkundër faktit se në letrat e Palit shumë shpesh kalon termi “Christ” (Krisht, Mesia) dhe veçënarisht teologjia që është e mbështetur në domëthënien e këtyre termave, në letrat e tija, termi “Krishter” hiç nuk përdoret. Nga ana tjetër, në kohën para Palit, dmth. në kohën e Jezusit dhe Apostujve, termi “Krishter” nuk u përdorte fare. Në burimet që i takojnë epokës së hershme, Jezusi dhe ndjekësit e tij u njihnin me emrin Nasuran ose Nazoran. Jezusi në Ungjillin e Mateut duke qenë i emërtuar si “një Nazoran” (Mat. 2:23), për te në Ungjillin e Gjonit bëhet fjalë në këtë formë: “Jezus Nazareni Mbreti i Judejëve” (Gjn. 19:19). – Iesus de Nazareth Rex Iudeorum – I.N.R.I*
Përsëri në tekstet apokrife (joautentike, shnm. prkth. A.T) siç është Libri Apokrif i Gjonit (Apocryphon of Johannis) tregohet që Jezusi është emërtuar me ofiqin Nazoran edhe nga ana e Hebrenjëve.[4]Dhe së fundi, nga tekstet Gnostike Nag Hammadi në Ungjillin e Egjiptianëve dhe në Zoastrianos për Jezusin përdoret termi Nazareus marrur nga kjo fjalë: “Yasseus Mazareus (Nazareus) Yessedekus” që kalon në tekstet e lartpërmendura.[5] Përatarsye, siç thotë edhe një prift me emrin Epifanius[6], Hebrenjtë në kohën që jetonte Jezusi për të dhe ithtarët e tij përdornin emrin Nazoran (Nazoraiou). Bile, në kapitullin Veprat e Apostujve, duke treguar në Palin, kalon një fjalë që tregon në emërtimin e tij se ai ishte “udhëheqës i sektit të Nazarenëve” me të ciliën gjë ai ishte i fajësuar nga ana e Hebrenjëve (Vap. 24:5).
Çfarë domëthënie ka termi “Nazoran” që po përdoret këtu është gjithashtu një temë diskutimi. Në përgjithësi, shkrimtarët Krishterë domëthënien e këtij termi e spjegojnë duke e lidhur me faktin se Jezusi është i lindur në Nasira (ar.) – Nazarath . Ndërsa studijues të ndryshëm janë të mendimit që ky term mund të ketë ndonjë lidhje me disa terma tjerë të gjuhës Hebreje si p.sh. “nazir” (zgjedhës, ndarës), “nasar” (ruajtës, rojtar) ose “nesher” (degë). Nga një anë tjetër në Ungjillet Gnostike siç është Ungjilli i Filipit pohohet se ky term ka këto domëthenie: “zbulues i një fshehtësie” dhe “e vërtetë absolute”.[7] Tjetër nga këto, duke u bazuar në thëniet e Epifaniusit se qysh prej kohës para Jezusit në Palestinë-Jordani ekzistonte një sekte heterodokse hebreje, ne veç kemi dituri për ekzistencën e Nazorenëve. Epifaniusi duke numëruar cilësitë e këtij sekti, tregon se ata veten e njihnin si ndjekës dhe ruajtës të vërtetë të ligjit fetar të Moisiut, ndërsa Hebrenjtë e Jerusalemit i konsideronin si prishës së mësimeve të Moisiut.[8] Ne jemi të mendimit se në mes termit grek “Nazoran” me të cilin Hebrenjët emërtonin Jezusin dhe nxënësit e tij ka një lidhje me termin “Nazarenë” me të cilin njiheshin pjesëmarrësit e sektit heterodoks që ekzistencën e tij e filloi qysh para kohës së Jezusit dhe e vazhdonte edhe në kohën e priftit Epifanius (sh. IV.e.r). Ndonëse, Hebrenjtë e Jerusalemit, siç ishin të fajësuar nga Nazarenët heterodoksë ashtu edhe nga vetë Jezusi se kanë prishur dhe keqpërdorur Ligjin Hyjnor (Ligjin e Moisiut)*, mund të kenë fajësuar Jezusin dhe ithtarët e tij sepse mendonin se edhe këta i takojnë (apo janë ithtrë të) sektit të Nazarenëve. Termi grek “Nazoran” që kalon nëpër ungjij duhet të ketë domëthënien e fjalës “Nasoran” apo “Nasoraj” të dy të gjuhës Aramaike. Sepse në tekstet e ndryshme hebrike të Talmudit, Jezusi emërtohet me termin “Nusri”, kurse ithtarët e tij “Nusrim”. Përsëri në tekste syrjanike, kur bëhët fjalë për Krishterët kalon termi “Nasranaje”.[9]
Në një anë tjetër, termi Nazoran/Nasura me të cilin Hebrenjtë emërtonin Jezusin dhe ithtarët e tij nuk ishte përvetësuar nga ana tyre sepse ata vetveten e quanin “Nxënësit/Apostujt e Jezusit”. Megjithkëtë, Epifaniusi pohon se ithtarët e Jezusit nuk treguan kurrëfarë reagimi kundër këtyre emertimeve siç është ai – “Nazoran” edhepse veteveten e quanin ndryshe.[10]
Emërtimi Nazoran/Nasura i Hebrenjëve të Jerusalemit dhe rrethinës nuk zgjati shumë kohë. Ngadalë-ngadalë Hebrenjtë filluan t’a kuptojnë dallimin në mes sektit heterodoks Nazoran dhe lëvizjes së re në krye të së cilës ishte Jezusi, përkëtarsye duke asociuar në emrin “Jezus”-“Jeshu (hbr.)”, ata për Jezusin dhe grupin (xhematin) e tij zgjodhën emërtimin “Jeshuan”. Epifaniusi qëndron në disa alternativa të mundëhme të rrënjës së emërtimit të tillë “Jeshuan” dhe së fundi spjegimi i tij më i logjikshëm del ai se ky emërtim rrjedh nga termi “Jezus – Jeshu”.[11] Në këtë rast termi “Jeshuanët” nënkupton “Ithtarët e Jezusit” ose “Jezuitët”. Pos kësaj Epifaniusi thotë që një shkrimtar hebre Philo (v. 25 PES – v. 40 ER) ka shkruar një libër me titullin “Jeshuanët (Jassaeans)” në të cilin ai rradhit cilësitë e këtij grupi që jetonte në rrethin e një vendi moçalik me emrin Maraen. Epifaniusi thekson se ky grup për të cilin flet Philo në librin e tij nuk është tjetër vetëm se Krishterët vetë.[12]
Siç shihet termi “Krishter, -izëm” nuk është emër që përdoret për emërtim të Jezusit dhe nxënësve të tij. Ka mundësi se ky edhe është shkaku që nëpër ungjij nuk hasim në emërtim të tillë.
Në anë tjetër, në tekstet e BR jashta ungjijve, termi “Krishter” kalon vetëm tri herë: dy herë në Veprat e Apostujve dhe një herë në Letra e Parë Pjetrit . Në (Vap. 11:26) theksohet se “Në Antioki nxënësit për të parën herë u quajtën »të krishterë«”. Në të njëjtin kapitull por në (26:28) termi “i krishterë” kalon në një debatë të Palit dhe mbretit Herodit II-të Agripa (vdk. v.100 ER). Mbreti me një sarkazëm përqeshës i drejtohet Palit duke thënë: “Me pak mund po mundohesh të ma mbushësh mendjen se më bërë të krishterë.” Dhe së fundi në Letra e Parë Pjetrit (4:16) vijon: “por, nëse vuan si i krishterë, kurrsesi të mos ketë turp, por ta lavdërojë Hyjin për shkak të këtij Emri.”
Në qoftë se analizojmë vendet në të cilin kalon fjala “i krishterë” në BR do të kuptojmë se ky term është përdorur në periudhën pas Jezusit, pra për herë të parë në Antioki dhe ate nga ana e kundërshtarëve (Hebrenjët dhe/ose Gentilet). Disa studijues pohojnë se fillimi më i hershëm i përdorimit të këtij termi është v. 43 ER. Duke u bazuar në (Vap. 11:26) kundërshtarët e grupit (xhematit) krishterë* në Antioki i dhanë atyre emrin “Krishter”. [13] Ndërsa prifti Epifanius thotë se pas një kohe shumë të shkurtë të përdorimit të termit “Jeshuanë” vendin e tij e merr termi “Krishter”.[14] Pa dyshim termi “Krishter” ka filluar të përdoret shumë vonë pas Jezusit në Antioki gjatë zgjatjes së misionit atje dhe për të dalluar misionerët e doktrinës së Mesiait (dmth. Krisht, Christ).
Besimi në Jezusin Mesi në Krishterizëm ka një rëndësi kategorikisht të madhe. Përveç besimit në Shpëtimtarin Mesi (Messiah, Mesîh)* konsiderimi i tij të jetë Bir i Hyjit dhe Zot (Kyrios, greq.) është pjesë e pandarshme e doktrinës Krishtere mbi Jezusin Mesi. Përsëri, teologjia e Kryqit në të cilën mbështetet besimi se Jezusi Bir vdiq në kryq dhe u ringjall, botkuptimi historik i Kristocentrizmit që vë në qendër Mesiain (Krishtin), argumenti që paraqet faktin se Ligji Hyjnor (sheriatit) ka përfunduar me Mesiain dhe zvogëlimi i gjithë kësaj çështjeje në një «dashuri», janë disa nga karakteristikat kryesore të Krishterizmit.
Sadoqë Krishterët në përgjithësi fenë e tyre ia mbështesin Jezusit, në mesin e shkencëtarëve të ndryshëm të krishterë ka studijues që pohojnë se feja të cilën Jezusi ia mësonte njerëzimit nuk është ajo fé, karakteistikat e sëcilës i spjeguam më lart. P.sh. shkencëtarët si Wilhelm Bousset dhe Wilhelm Heitmüller theksojnë se Jezusi assesi nuk mund të quhet “Krishteri i Parë” pasiqë feja e Jezusit Historik nuk ishte Krishteizmi. Sipas mendimit të tyre, Krishterizmi manifestohet tek besimi në Mesia (Krisht) ose tek besimi në Zot (por) nëpërmjet Krishtit, por përkundrazi tek Jezusi i cili nuk u pajtonte që në mes të Zotit dhe njeriut të ketë ndërmjetësues; nuk hasim në një gjë të tillë.[15] Kurse Arnold Meyer thotë se Jezusi nuk mund të jetë themeluesi i doktrinës “Besimi në Krisht si Bir i Zotit” që mbron Krishterizmi.[16]
Nëse Jezusi nuk qenka themeluesi i Krishterizmit, atëherë kush është? Në këtë temë shumë studijues që jetonin në mesin e një shoqërie hebreje dhe që kritikojnë disa ekstremizma dhe teprime që burojnë nga kujdesi i disa njerzëve për Ligjin Hyjnor duke theksuar në rëndësinë e moralit dhe ndershmërisë, janë të mendimit që mësimi i thjeshtë i Jezusit Historik është braktisur pas vdekjes së tij dhe është zëvendsuar me disa mësime të natyrës së huaj kinse në emër të tij që ai kurr nuk i përfaqësonte. Duke u bazuar në këtë, Alfred Rosenberg është i mendimit se imazhi i lartë i Jezu Krishtit është prishur menjëherë pas vdekjes së tij dhe se këtij imazhi i janë mveshur tipare të ndryshme që i takojnë stileve jetësore dhe kulturave të huaja siç janë ato të Lindjes së Mesme, hebreje dhe afrikane.[17] Nga ky këndvështrim, disa studijues siç është Adolf von Harnack, në punimet që kanë bërë janë përpiqur të caktojnë kufinjtë e një feje bazuar vetëm në mësimet e thjeshta të Jezusit duke e pastruar atë prej shtesave që i janë shtuar më vonë.[18]
Shikuar nga një aspekt tjetër shumica e këtyre studijuesve është në mendim unanim se Pali është ai i cili e ndryshoi dhe kështu e prishi mesazhin e Jezusit Historik. Pali është akuzuar me tradhëti të besimit në Jezusin.[19] Sipas kësaj, Pali është personi që “shkatërroi mësimet e thjeshta të Jezusit”[20] dhe “formoi fenë që në e njohim si Krishterizëm”.[21] Krishterizmi, i mbështetur në misticizmin e Jezusit në formën e “fesë sekrete” është formësuar në duart e Palit.[22] Ai, “ka shpëtuar Krishterizmin nga Hebraizmi”[23]; ka krijuar Krishterizmin “si një adaptacion i feve sekrete pagane”.[24]
Ky aspekt që po paraqet se themeluesi i Krishterizmit nuk është Jezusi por Pali, nga anë të ndryshme po kritikohet prej anës së teologëve krishterë. Shkrimtarë siç janë Fitzmeyer, Küng bile edhe Bultmann pohojnë se figurë qendrore e krishterizmit është Jezusi e jo Pali dhe duke tërhequr vrejtjen se mësimet e Palit burojnë nga vetë Jezusi, andaj themelues i Krishterizmit është Jezusi; mbrojnë tezën se Pali mund të konsiderohet vetëm si një misjoner dhe teolog krishter. P.sh. Küng që kundërshton mendimin se Pali është themeluesi i Krishterizmit pohon se sipas Letrave të Palit dhe BR në përgjithësi, ku Jezu Krishti kryqëzohet dhe ringjallet, ai është figurë kryesore dhe mesazhi i tij përbën themelin e Krishterizmit. Sipas Küng Pali nuk është themeluesi i Krishteizmit, por teologu i parë krishter i cili Krishterizmin e reformoi në një fé universale të tërë njerëzimit.[25] Sipas Fitzmeyer Pali nuk është themelues i Lëvizjes Krishtere, por është misioneri dhe teologu i kësaj lëvizjeje.[26]
A është Pali një themelues feje apo vetëm një vazhdues i një zakoni fetar që veç ishte prezent? Termi “Krishter” që u njihte por nuk u përdorte fare në kohën e Jezusit dhe shumë kohë pas tij i përdorur në Antioki për të dalluar grupin e ithtarëve të Krishtit; a është një zakon i formësuar nga botkuptimi i Palit për Krishtin? Kush është figurë kryesore në Krishterizëm; Jezusi Historik apo Krishti i Palit? Në të njëjtën mënyrë, a është Jezusi Historik Krishti i Palit? Kush është themeluesi i Krishterizmit që doktrina e tij përmban: Kristocentrizmin, Teologjinë e Kryqit, një botkuptim të veçantë të jurisprudencës, botkuptimin mbi autoritetin doktrinal cezaro-papalist dhe botkuptimin e Mëkatit Univerzal; Jezusi Historik apo Pali? Përgjigjjet në këto pyetje do mundohemi ti japim në kapitujt vijues të këtij punimi që për bazë ka studimin mbi Palin dhe lidhjen e tij me Jezusin.
2. Vështirësia e studimit mbi Sh. Palin
Shoeps në punimin e tij mbi Palin, respektivisht në pjesën e hyrjes, pohon se duke ia filluar prej Marcionit, Karl Barthit, Augustinit, M. Lutherit, A Schweizerit e deri te R. Bultmann askush nuk e ka kuptuar në tërësi sa duhet Palin ose veç e ka kuptuar pjesërisht.[27] Në rrjedhimin e historisë kanë kaluar shmë vlerësime të ndryshme në lidhje me Palin dhe mësimet e tija. Sipas kësaj, mbi Palin janë rreshtuar pikëshikime të ndryshme nganjëherë të dalura nga vlerësime fare të kundërta ndaj njëra-tjetrës duke e paraqitur ate si një monoteist, Helenist, Gnostik, mistik, njeri nën influencën e feve secrete, Rabbi, gjeni, teolog, histerik ose epileptik i cili gjithnjë shihte vizjone, hakmarrës ndaj Hebraizmit sepse nuk gjeti prehje në të ose edhe një i zgjedhur nga ana e Përëndisë i cili mund të komunikonte edhe me shtazë të egra etj.
Vështirësia e studimit mbi Palin rrjedh së pari nga burimet mbi jetën dhe mendimet e tija që janë tejet të kufizuara si dhe nga paqartësia që është prezente posaçërisht rreth Palit dhe mendimeve të tija në burimet që i kemi në dispozicion poashtu edhe nga komente dhe vlerësime të ndryshme që marrin pjesë në të njëjtat burime. Pa dyshim në qoftë se marrim parasysh këndvështrimin e Krishterëve të cilët i besojnë Palit dhe mësimeve të tija nuk mund të flasim për ndonjë paqartësi ose absurditet në jetën e Palit dhe në mësimet e tija. Në aspektin historik, duke ia filluar nga vitet e para që përcjellin periudhën e Palit e deri në ditët e sotme shumë studijues të ndryshëm të këtij subjekti, sadoqë kanë vlerësime të ndryshme për Palin, secili për vete ka mbrojtur tezën se burimet mbi studimin e Palit janë të mjaftueshme dhe krejtsisht të qarta për të arritur deri tek vërtetimi i teorive dhe vlerësimeve të veta.
Që nga periudhat e hershme të studimit rreth Palit po haset në ndryshime ndërmjet vlerësimeve të studijuesve. Shkrimtari i Ungjillit Luka që poashtu ishte ndjekës i afërm dhe nxënës i Palit, Palin e sheh si misjoner i cili Gentileve i përcolli “Ungjillin (mesazhin e përgëzimit) e Mesiait” dhe i cili qe njohur nga ana e Kishës së Jerusalemit. Luka në thëniet e ndryshme të tija që kalojnë në (Vap. 16:10 etj.) poashtu pohon se ka shoqëruar Palin në udhëtimet e tija misionare. Duke qenë kështu, Luka duke tërhequr vërejtjen dallimeve në lidhje me kuptimin e mësimeve të Palit, i drejtohet “nxënësve të Palit që nuk mendojnë si ai” dhe i kritikon ashpër disa mendime të tyre që ai nuk i përvetsonte. Lidhur me këtë, Lüdemann duke u nisur nga disa studime të letrave të Palit vjen deri te përfundimi se në peridhën e hershme ithtarët e Palit u ndanë në dy grupe të mëdha dhe këto i quajti: “krahu i majtë paulinist” dhe “krahu i djathtë paulinist”.[28]
Qasjet e ndryshme për të kuptuar Palin ende vazhdojnë edhe në periudhat vijuese. P.sh. në fillet e sh. II-të ER Marcion mori për bazë Ungjillin e Lukës për të cilin besonte se reflekton teorinë pauliane dhe 10 Letrat e Palit, dhe kështu Palit ia mveshi një teori dualiste mbi Përendinë dhe disa mendime gnostike. Marcion, në veprën e tij me titullin Antitheses mbron tezën se Përëndia i BV është ligjdhënës, gjykatës “zot i drejtë” por njëkohësisht edhe përëndi dhespot që krijon mundësi të vdekjes edhe mëkatit, ndërsa Përëndia i BR është që i jep përparësi dashurisë, që pezullon ligjin “zot i mirë”. Duke u bazuar në këso lloj mendimesh, Marcion vë në pah se Ungjilli i Lukës – vatër e doktrinës së Palit dhe Letrat e Palit shtjellojnë një lloj debate ndërmjet doktrinës së Krisht Shpëtimtarit dhe doktrinës së BV që thekson Ligjin Hyjnor.[29] Në anën tjetër studijues si Franz Overbeck dhe Adolf von Hernack thonë se Gentile Marcion nga Sinopi që ia mveshi Palit mendimet e tija “e ka kuptuar Palin, por gabimisht”.[30]
Në veprën Acts of Paul and Thecla, për të cilën mendohet se i takon fundit të shekullit në të cilin jetoi Marcion, Pali prezentohet si një njeri shembull i asketizmit. Sipas shkrimtarit të kësaj vepre, Pali pohon se ata që vazhdojnë në modesti dhe pastërti të trupave të tyre do të jenë tempuj të Përëndisë.[31]
Në anën tjetër, përsëri një gnostik Cerinthus që jetonte në sh. II. ER- sipas thënies së Dionysius Salibit – Palin e akuzon si gënjeshtar, nxënësit e tij si Apostuj të rrejshëm dhe mashtures.[32]
Këndvështrime të ndryshme rreth sh. Palit dhe mësimeve të tija kanë vazhduar të formohen edhe në periudhat vijuese. Disa shkrimtarë Krishterë të periudhës së lashtë të njohur me emrin “Etërit e Kishës”, në veprat e tyre kanë spjeguar tema të ndryshme mbi jetën e Palit që nuk gjinden në rreshtat e BR siç janë kapitujt Veprat e Apostujve dhe Letrat. Si p.sh. kur bëhet fjalë për vdekjen e Palit, BR-në e gjejmë duke heshtur, kurse në vepra të disa shkrimtarëve Krishterë hasim në spjegime rreth torturimit dhe ekzekutimit të Palit dhe sh.Pjetrit në Romë.
Gati të gjithë etërit kishtar janë të mendimit unanim se doktrina mbi “Krishtin” dhe doktrina “Shpëtimi vetëm me anë të besimit në Krisht (Mesia)” ka një rëndësi kryesore. Megjithkëtë, disa nga këta dijetarë kishtarë mendojnë se disa terma dhe botkuptime të posaçme që marrin pjesë në mësimet e Palit kanë një rëndësi veçënarisht të madhe. P.sh. ati i famshëm i Kishës krishtere Augustini (v.v. 430) gjithashtu i njohur me ofiqin “Doktori i Kishës” është i mendimit se në meazhin e Palit termat si “mëshira hyjnore” dhe “mëshirimi” kanë më tepër peshë dhe vend të veçantë sesa termat si këto: ligj-mëkat-vdekje.[33] Poashtu edhe teologët Krishterë të periudhës së reformimit, teorinë “falja e mëkteve me anë të mëshirës hyjnore përmes besimit” që manifestohet në mendimet e Palit e konsiderojnë një ndër teoritë kyçe.[34]
Edhe në kohërat e vona po shihet se rreth Palit dhe mësimeve të tija po mbrohen teza dhe mendime të ndryshme. P.sh. siç theksuam më lart, disa nga studijuesit Palin e konsiderojnë si misjoner që ka prishur mesazhin e Jezusit për këtë apo atë shkak, pastaj që e ka ndryshuar këtë mesazh dhe së fundi disa tjerë ate e shohin si një teolog dhe misjoner që e ka vazhduar mesazhin e Jezusit dhe e ka përhapur ate në formë të sistematizuar. Derisa C.A.A Scott ate e konsideron “një monoteist që nuk lëshon pé”[35], disa të tjerë ate e cilësojnë si “ndjekës i Helenizmit”, “Gnostik” ose “njeë njeri prej rrethit të feve sekrete”. Gjithashtu mendime të ndryshme thuren edhe për doktrinën e tij që është vatra e mësimeve të tija. P.sh. derisa Schweitzer mbron qëndrimin se në vatrën e doktrinës së Palit qëndron “Misticizmi i Krishtit”, disa tjerë besojnë se mendimet helenistike të mbështetura në “Kultin Kyrios” zënë vend të rëndësishëm në mësimet e Palit.
——————————————————————————–
[1] Räisänen, H., Paul and the Law, Tübingen: J.C.B. Mohr (Paul Siebeck) 1983, fq. 267 [2] Küng, H., Christianity: Its Essence and History, prk. J. Boëden, London: SCM Press 1995. fq. 114 [3] Küng, H., Christianity: Its Essence and History, fq. 114* shënim nga përkthyesi, A.T.
[4] Khs. Giversen, S., Apocryphon of Johannis, Copenhagen 1963, fq. 47. [5] Shih. Bölig, A., F. Wisse (prk.), “The Gospel of Egyptians” , J.M. Robinson (ed.), The Nag Hammadi Library in English, Leiden: E. J. Brill 1988, fq. 217; Sieber, J. H. (prkh.), “Zostrianos”, J.M. Robinson (ed.), The Nag Hammadi Library in English, Leiden: E.J. Brill 1988, fq. 416. Përveç këtyre në Dhjatën e Re në gjuhën Greke shihet se Jezusi emërtohet me këto emra: Nazarenos, Nazoraion dhe Nazoraios. Shih. Bruce, F.F., The Acts of the Apostles: The Greek Text with Introduction and Commentary, Michigan: W.M.B. Eerdmans 1984, fq. 90-91. [6] Epiphanius, The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book I (Sects 1-46), prk. F. Williams, Leiden 1987, XXIX, 1,2. [7] Isenberg, W.W., “The Gospel of Philip”, J.M. Robinson (ed.), The Nag Hammadi Library in English, Leiden: E.J. Brill 1988, fq. 144, 147. [8] Shih. Epiphanius, The Panarion, XVIII, 1-3.* Ligjin që është dhënë Moisiut t’ia përcjellë Hebrenjëve. Shn.prkh. A. T.
[9] Për një vlerësim më të gjërë rreth kësaj teme shih. Gündüz, Ş., “İslam’da Öteki’nin Bilimi: Kur’an’ın nasara terimine etimolojik ve tarihsel bir yaklaşım”, Tezkire, 9-10, Vjeshtë 1994-Dimër 1995, fq. 127-146. [10] Epiphanius, The Panarion, XXIX, 6,7. [11] Epiphanius, The Panarion, XXIX [12] Epiphanius, The Panarion, XXIX* Grupi i sh.Palit shn. prkth. A.T.
[13] Sh. Davis, J.D., H.S., Gehman, The Westminster Dictionary of the Bible, London: Collins 1944, fq. 101 [14] Epiphanius, The Panarion, XXIX* shn. prkth. A.T.
[15] Bultmann, R., “Jesus and Paul”, S.M. Ogden (thjeshtsoi dhe përktheu në anglisht) Existence and Faith: Shorter Writings of Rudolph Bultmann, London: Collins (1973), fq. 219 [16] Bultmann, R., “Jesus and Paul”, fq. 217-218 [17] Bultmann, R., “Jesus and Paul”, fq. 217 [18] Bultmann, R., “Jesus and Paul”, fq. 218 [19] Bowden, J., Jesus: The Unanswered Questions, London: SCM Press, 1988, fq. 47 [20] Reumann, J., Variety and Unity in New Testament Thought, Oxford University Press 1991, fq. 75 [21] Armstrong, K., A History of God. From Abraham to the Present: 4000-year Quest for God, London: Mandarin Paperbacks 1993, fq. 103 [22] Scott, C.A.A., Christianity According to St. Paul, Cambridge University Press 1927, fq. 122 [23] Harnack, A. von, What is Christianity?, New York: G.P. Putnam’s Sons 1901, fq. 190 [24] Howard, W.F., “The Fourth Gospel and the Mandean Gnosticism”, LQR, 1927, fq. 72 [25] Küng, Christianity: Its Essence and History, fq. 114 [26] Fitzmeyer, J.A., “Pauline Theology”, R.E. Brown, J.A. Fitzmeyer, R.E. Murphy (ed.), The New Jerome Biblical Commentary, Student Edition, Cassell 1998, fq. 1386 [27] Shoeps, H.J., Paul: The Theology of the Apostle in the Light of Jewish Religious History, prk. H. Knight, Philadelphia: The Westminster Press 1961, fq. 13. [28] Sh. Lüdemann, G., Heretics: The Other Side of Early Christianity, prk. J. Bowden, London: SCM Press 1996, fq. 146 etj. [29] Shk. Tertullian, Adversus Marcionem, I, II, XIX; IV, VI, http://www.ccel.org/fathers2/ANF-03/anf03-26.htm#P3772_1256569 (the Christian Classic Etheral Library at Calvin College. Last updated on May 27, 1999); Irenaeus, Against Heresies, XXVII, 2 http://www.ccel.org/fathers2/ANF-01/anf01-57.htm#P6151_1380339 (the Christian Classic Etheral Library at Calvin College. Last updated on May 27, 1999); Hippolytus, The Refutation of All Heresies, VII, XVII, XIX, http://newadvent.org/fathers/050107.htm (copyright © 2000 by Kevin Knight). Gjithashtu shk. Reumann, Variety and Unity in New Testament Thought, fq. 74 [30] Shk. Lüdemann, Heretics: The Other Side of Early Christianity, fq. 148. [31] The Acts of Paul and Thecla, http://www.newadvent.org/fathers/0816.htm, (1999, Kevin Knight). [32] Shk. North, J.L., “Paul’s protest that he does not lie in the light of his Cilician origin”, JTS, 47: (2), 1996, fq. 461. [33] Shk. Augustine, The City of God, G.G., Walsh edhe të tjerët (prk.), V.J. Bourke (ed.), New York: Image Books 1958, fq.274, etj. [34] Reumann, Variety and Unity in New Testament Thought, fq. 74. P.sh. për mendimet e Martin Lutherit dhe ndjekësve të tij rreth kësaj teme shk. Luther, M., The Bondage of the Will, prk. J.I. Packer, O.R. Johnson, New Jersey: Fleming h. Ravell Comp. 1975. fq. 288-289; Tapert, T.G. (ed., prk.), The Book of Concord, Philadelphia: Fortress Press 1959, fq. 30. [35] Scott, Christianity According to St. Paul, fq. 6.(Vijon në pjesën e dytë)
