Bibla dhe Kurani Studime Komperative
(tekst i një leksioni të dhënë për një grup të krishterësh në Oksford, në vitin 1996)
Një numër vështirësish mund të mësyjnë në një prezantim rreth Trinitetit në këndvështrimin mysliman. Jo më pak e rëndësishme nga këto është fakti që këto kumtime myslimane kanë qenë aq të larmishme dhe të shumta, pothuajse sa ato në mesin e studiuesve të krishterë në vetvete. Është e vërtetë që Islami mesjetar dinte më shumë rreth doktrinës së krishterë sesa njerëzit e ditur të kishës dinin për Islamin, kjo për vetë arsyen e qartë se shoqëritë myslimane përmbanin pakica me të cilat dikush duhej të debatonte, diçka kjo që normalisht nuk ishte shembull në Krishtërim. Dialogu mysliman-kristian, një risi në perëndim, ka një histori të gjatë në Lindjen e Mesme, duke datuar së paku qysh prej debateve etike mes Shën Gjonit të Damaskut dhe dijetarëve myslimanë të shekullit VII në Siri. Dhe ende duke lexuar teologët tanë dikush zakonisht del në përfundimin se shumica e tyre nuk rreshtin kurrë së “marri’ me çështjen e Trinitetit. Analizat e tyre zakonisht nuk mund të fajësohen mbi bazat e pandërlikueshmërisë, por të familjaritetit të pamjaftueshëm me koklavitshmërinë e mendimtarëve Skolastik dhe Lindorë të Trinitetit. Shpesh ato thjesht luftojnë me mullinjtë e erës.
Mendoj, se gjenden dy arsye për këtë. Pikësëpari, doktrina e Trinitetit ishte pika më e njohur në çështjen mes Krishtërimit dhe Islamit, ndaj kështu ende mbetet e tronditur me pasione të forta. Për mendjet para-moderne myslimane, pushtuesit e krishterë, kryqtarët, inkuzitorët si dhe pjesa tjetër ishin kryesisht të apasionuar të detyronin me forcë doktrinën e Trinitetit ndaj kundërshtarëve të tyre të pafat myslimanë. Thuhet edhe sot mes myslimanëve në Rusi se kur Ivani i Tmerrshëm pushtoi Kazanin, kryeqytetin e myslimanëve të Vollgas, ai i tha popullit të tij se ata do ti shpëtonin shpatës nëse ‘Adhurojnë bashkë me ne Trinitetin e bekuar brez pas brezi’. Edhe sot në Bosnje, serbë të parregullt përdorin përshëndetjen me tre gishta të Trinitetit si një shenjë provokimi ndaj armiqve të tyre myslimanë, e kështu me rradhë. Shumë myslimanë që teologjizojnë rreth Trinitetit ende mbeten të vendosur në një kontekst të hidhur polemizues të frikës si dhe urrejtjes së plotë: Triniteti si shumë simbole të tjera të panjohura por të dhunshme që fshihen në brigjet barbare veriore të Mesdheut, shfaqin shenja të çdo lloj mizorie dhe ligësie djallëzore.
Në lidhje me këtë shtrembërim, mendoj se ka hapësira për të shtuar, disa probleme të shkaktuara nga vetë doktrina e Trinitetit. Islami, megjithëse ka prodhuar mendimtarë të mëdhenj, prapseprapë ka vendosur më pak nga embrionet e tij epistemologjike në shportën teologjike, sesa Krishtërimi. Leximi i prezantimeve islame të Trinitetit nuk ndihmon por zbulon një ndjenjë padurimi. Një nga virtytet e llojit të ndërgjegjies semite është bindja se realiteti përfundimtar në fund të fundit duhet të jetë i thjeshtë, dhe se biseda e Nicenës për një hyjni me tre persona, njëri prej të cilëve ka dy natyra, por që janë deri diku të thjeshtueshme në një unitet original, tejet larg nga të qënit racionalisht i dyshuar, duket e gabuar nga ana intuitive. Zoti, baza përfundimtare e çdo qënieje, sigusisht që s’ka nevojë që të jetë kaq i koklavitur.
Këto dy pengesa për një kuptim të saktë të Trinitetit, deri në një farë mase, vazhdojnë edhe sot. Por ka një pengesë të re në shekullin e kaluar apo që e ka prezantuar veten si të tillë aq sa edhe konsensusi i vjetër i krishterë perëndomor në lidhje me atë çka do të thotë Trinitet, i cili ka qenë gjithmonë një konsensus i brishtë, dhe që nuk duket se do të merret për shumë gjatë seriozisht nga mesi i dijetarëve të krishterë. Shqyrtimi i pjesës më të madhe të përfundimeve më të habitshme dhe më energjike teologjike të krishtërimit, bën të mundur që myslimanët ta kenë të vështirë për të kuptuar saktësisht se si e kuptojnë Trinitetin shumica e të krishterëve. Është gjithashtu përvoja jonë që të Krishterët janë zakonisht të prirur për të debatuar tema të tjera; dhe ne tentojmë të dalim në përfundimin se kjo është për shkak se ata në vetvete nuk janë rehat me aspektet e teologjisë së tyre të Trinitetit.
Ajo që unë do të përpiqem të bëj është që të ekspozoj kuptimin tim si mysliman, në lidhje me doktrinën e Trinitetit. Do të filloj të bëj dhe tregoj pikën më të qartë që unë njoh dhe që shumë nga ajo është piketë e ortokosizmin historik të Krishterë. Doktrina e Trinitetit nuk ka kuptim nëse pranohen gjithashtu doktrinat e mishërimit dhe shlyerjes. Shën Anselmi në veprën e tij “Pse Zoti, njeri”, (Cur Deus Homo), tregoi se koncepti i shlyerjes kërkoi që Krishti duhej të ishte Zot sepse vetëm një sakrificë e pafundur mund të shlyente për të keqen e pakufishme të njeriut, e cila ishte, sipas fjalëve të Agustinit një ‘massa damnata’ – “një masë e mallkuar për shkak të mëkatit fillestar të Ademit”. Jezusi i Nazaretit ishte kështu Zoti i mishëruar që ecte në tokë, i dalluar nga Zoti, apo Ati që banon në qiell dhe që i dëgjonte lutjet tona. Kështu që u bë e nevojshme të mendojmë për Zotin në të paktën si dy në një, dhe që ishin të paktën në një kohë që ekziston në qiell dhe në tokë, si entitete të dallueshme. Në krishtërimin e hershëm, Logosi i cili ishte shpirti i Krishtit, besohej se ishte aktiv si një prani hyjnore në jetën njerëzore. Në kohë u bë i personifikuar si një person i tretë dhe kështu lindi Triniteti. Nuk ka dyshim se ky proçes u formësua nga besimet triadike, të cilat fluturuan në ajrin e Lindjes së Afërme, në një kohë, ku shumë prej të cilëve e përfshinë besimin në një figurë hyjnore të bashkërenduar.
Tani, duke kërkuar provat për këtë proçes, unë duhet të pranoj se nuk jam një studiues i Biblës, i armatosur me koleksionin e verbuar të kualifikimeve filologjike të realizuara nga shumë të tjerë. Por, për mua duket se një konsensus ka dalë në pah edhe mes historianëve seriozë, më të shquarit e së cilëve janë figura si: Geza Vermes i Oksfordit, ku sipas tij Jezusi i Nazaretit në vetvete kurrë nuk besoi apo predikoi se ai ishte personi i dytë i një Triniteti të shenjtë.
Ne e dimë se ai ishte tejet i vetëdijshëm për Zotin si një At hyjnor dhe i dashur, dhe se ai i kushtoi shërbesën e tij shpalljes së afërsisë me mbretërinë e Zotit, ndaj për të shpjeguar se si qëniet njerëzore mund të shndërrojnë vetet e tyre në pregatitje për këtë moment të paharruar. Ai mendonte në vetvete se ishte Mesia, dhe ‘biri i burrave’ të parathënë nga profetët. Ne e dimë nga studimi i Judaizmit të shekullit I, si dhe ato të bëra kohët e fundit të arritura nga zbulimet e Kumranit, se asnjë nga këto terma nuk ka qenë kuptuar si një hyjni e nënkuptuar: ato thjesht u paraqitën si shërbëtorët e pastruar të Zotit.
Termi ‘biri i Zotit’ i cili thirrej shpesh ne mendimin mesjetar të kishës së hershme për të mbështetur doktrinën e hyjnisë së Jezusit, ishte në të vërtetë në mënyrë të ngjashme jobindëse: pasi në Dhjatën e vjetër si dhe në përdorimin e gjerë të Lindjes së Afërme, ajo mund të zbatohej ndaj zotave, faraonëve, punëtorëve të mrekullueshëm si dhe të tjerëve. Ende kur Shën Pali ndërmori variantin e tij të mesazhit të krishterë përtej kufinjve hebraik në botën e gjerë ‘xhentile’, ky mesazh i birësisë së Krishtit u interpretua në mëyrë jo metaforike, por metafizikisht. Përralla rezultante e polemikave, anatemave dhe ndërhyrjeve politike është e ndërlikuar; por ajo që është e qartë është se Krishti i helenizuar, natyra e së cilit ishte e një substance të njëjtë me Zotin, dhe në një natyrë tjetër ishte i një substance me njerëzimin nuk kishin asnjë ngjashmëri të rëndëishme me profetin asket i cili kishte ecur në rrugët e Galilesë rreth tre shekuj më parë.
Nga pikëpamja islame, ky mitizim i Jezusit ishte një katastrofë. Tre shekuj pas Nikeas, Kurani deklaroi:
“Mesihu, biri i Merjemes, nuk është tjetër vetëm se i dërguar; para tij pati shumë të dërguar. …O njerëzit e librit – mos theksoni në fenë tuaj të tjera gjëra jashtë të vërtetës, dhe mos ndiqni dëshirat e kota të njerëzve të cilët devijuan para jush”. (el-Maide: 75)
Dhe sërish:
“O idhtarët e librit! Mos e teproni në fenë tuaj dhe mos thoni tjetër gjë për Allahun përveç të vërtetës. Mesihu, Jezusi i biri i Marjemes, ishte vetëm i dërguar i Allahut, dhe ishte fjala e tij që ia dërgoi Merjemes, dhe ishte shpirt nga ai. Pra, besojeni Allahun dhe të dërguarin e tij dhe mos thoni: ‘Tre’ (Trini). Pushoni së thëni se është më mirë për ju. Allahu është vetëm një Allah……..Mesihu nuk tërhiqet prej asaj se është një rob i Allahut”. (Nisa: 171-172)
Termi Kuranor i përdorur këtu për ‘teprimin’, apo ‘ghuluë” u bë një term standart në hereziografinë myslimane për ndonjë prirje, mysliman apo i ndryshëm, i cili i atribuon hyjninë një figure të nderuar dhe karizmatike. Ne na është thënë se gjatë jetës së dhëndrit të Profetit (a.s.), Aliut, një pakicë nga pasuesit e tij të përkushtuar nga Iraku, ku kulturat helene dhe pagane formuan sfondin e shumë të konvertuarve, e përshkruan atë si Zot, apo si mjet për mishërimin hyjnor – ‘hulul’. Pretendimi sigurisht e inatosi thellësisht Aliun, duke i dëbuar ato që e bënë përballë tij; por edhe sot sekte të marxhinalizuara Islame si Kizilbashët në Turqi, apo Alevitët e maleve siriane mbrojnë një kozmologji ezoterike e cila pohon se Zoti u mishërua tek Aliu, dhe më pas në vijimësinë e Imamëve që rrodhën prej tij.
Megjithatë, Islami burimor, pavarësisht përhapjes së tij të shpejtë mbi popullsitë josemite, kurrë nuk u zhyt në këtë tundim. Më e njohura nga të gjitha poezitë e devotshme në lidhje me Profetin e Bekuar Muhamed ishe: ‘Oda e mantelit” e Busairit e cila përcakton kufinjtë e nderimit të pranueshëm.
‘Hiqni dorë nga ajo që të krishterët pretendojnë në lidhje me profetin e tyre.
Pastaj lëvdojeni atë ashtu siç ju doni, me gjithë zemrën tuaj.
Pasi edhe pse ai ishte prej një natyre njerëzore,
Ai ishte pa përjashtim më i miri i njerëzimit.’
Pak vite më parë, teologu i shekullit XII Al Gazaliu, kishte përmbledhur rreziqet e teprimeve ‘guluve’ kur shkroi se, të krishterët kishin qenë kaq të përulur nga drita hyjnore e reflektuar në pasqyrën e zemrës së Juzusit, dhe se ata e ngatërruan pasqyrën me dritën në vetvete dhe e adhuruan atë. Por ajo çka po ndodhte me Jezusin nuk ishte kategorikisht e dallueshme nga ajo çka ndodhi, dhe mund të vijë e të ndodhë për çdo shpirt njerëzor të pastruar që ka arritur gradën e shenjtërisë. Prania e dritës hyjnore në zemrën e Jezusit, llogjikisht nuk mund të lë trashëgimi me kusht mostjetërsimi në doktrinën e ekzistencës së qëmotshme të tij si një hipotezë në Trinitetin e shenjtë.
Ka ngatërrime të tjera të doktrinës së Trinitetit të cilat shqetësojnë myslimanët. Ndoshta ndonjëri mund të përmendë shkurtimisht shqetësimet tona në lidhje me doktrinën e Shlyerjes, e cila lë të kuptohet se Zoti është i vetmi i aftë për të na falur me të vërtetë neve, dhe se ku lindi Jezusi tjesht për t’u ndëshkuar duke vdekur në kryq. Xhon Hik ka vërejtur se ‘një falje që duhet të blihet nga pagesa e plotë e borxhit moral në të vërtetë nuk është fare falje’. Sigurisht, më i kuptueshëm është predikimi i Jezusit në vetvete në shëmbëlltyrën e djalit plëngprishës, i cili është plotësisht i falur nga babai i tij pavarësisht mungesës së një sacrifice me gjak për të plotësuar ndjenjën e drejtësisë. Lutja e Zotit, si një thirrje madhështore për falje, nuk nënkupton askund nevojën për larje faji dhe shpengim.
Doktrina e vet Jezusit për mëshirën e Zotit ashtu sikurse është e regjistruar në Ungjijtë është në fakt krejtësisht e kuptueshme në aspektin e konceptimeve të Dhjatës së Vjetër dhe Islamit. ‘Zoti mund ti falë të gjitha gjynahet’, thotë Kurani. Dhe në një hadith të njohur mirë të Profetit neve na është thënë se: Në ditën e Gjykimit, një ëngjëll lajmëtar do të thërrasë nga poshtë Arshit (fjalën e Allahut) duke thënë: O umeti i Muhamedit! E gjitha kjo është për shkakun tim dhe se unë të kam falur ty tani, dhe mbeten vetëm detyrimet që keni ndaj njëri-tjetrit. Kështu që, falni njëri-tjetrin dhe hyni në Xhenet përmes Mëshirës Sime’.
Ndërsa në një ndodhi të famshme:
Thuhet se një djalë po qëndronte nën diell në një ditë të nxehtë vere. Ai ishte parë nga një grua e fshehur mes njerëzve, e cila lëvizi përpara instiktivisht gjersa e mori fëmijën dhe e shtrëngoi atë në gjoksin e saj. Pastaj ajo u kthye pas nëpër luginë për ta mbajtur larg të nxehtin nga ai, duke i thënë, Biri im! Biri i! Në këtë moment populli filloi të qante dhe ishin të hutuar nga çdo gjë që po bënin. Më pas mbërriti, i Dërguari i Allahut, paqja e Zotit qoftë mbi të. Ato i thanë atij për atë që kishte ndodhur, teksa ai ishte i kënaqur kur pa dhimbshurinë e tyre. Pastaj ai u dha atyre një lajm të gëzuar, duke thënë: ‘Ju mrekulloi ju dhembshuria e kësaj gruaje për të birin e saj? Dhe ato u pëgjigjen pozitivisht. Më pas ai deklaroi, “M e të ëvrtetë, Allahu i Lartë do të jetë edhe më i mëshirshëm ndaj jush sesa kjo grua ndaj të birit të saj. ‘Në këtë moment, myslimanët u larguan në rrugët e tyre më nje ngazëmllim dhe gëzim të madh.
Ky hadith i vërtetë paraqet një tipar interesant të supozimeve të myslimaneve në lidhje me mëshirën hyjnore: qartësisht është një aspekt ‘prej nënë’. Koncepti për Zotin Mëshirues dhe të Dashur i përdorur në këto raporte si ‘al-Rrahman’ është thënë nga profeti se rrjedh nga ‘Rrahim’, që do të thotë ‘mitër’. Disa reflektime myslimane të fundit kanë parë në këtë, me shumë të drejtë apo pak të drejtë mendoj unë, një kujtesë se Zoti ka atributet që mund të lidhen në mënyrë metaforike me një karakter ‘femëror amësor’ ashtu si edhe më shumë ‘mashkullor’ me tipare të tilla si forca dhe drejtësia e paepur. Kjo pikë është vetëm gjeneza e cila duhet të ngrihet nga teologët tanë. Nuk ka kohë për ta shqyrtuar plotësisht çështjen, por ka një përputhshmëri të caktuar dhe interesante ndërmjet Krishtologjisë së teologëve feminist si Rozmari Routher dhe asaj të myslimanëve.
Në një punim të kohëve të fundit, teologu jordanez, Hasan al Sakaf e ripohon besimin ortodoks se Zoti e kapërcen gjininë dhe nuk mund të flitet si mashkull apo femër, megjithëse cilësitë e tij manifestojnë vetitë mashkullore apo femërore, ato nuk mund të shfaqen si mbizotëruese. Ky kuptim gjinor neutral i Zotit është paraqitur me motive të shumta në vlerësimet e ndryshme të Karen Armstrong në lidhje me Islamin. Kjo ka filluar të realizohet gjithashtu edhe nga mendimtarë të tjerë feminist. Për shembull, Maura O’nill në një libër të kohëve të fundit vëren se ‘myslimanët nuk e përdorin një Zot mashkullor as si mjet të ndërgjegjshëm dhe as të pandërgjegjshëm në ndërtimin e roleve gjinore.’
Një ndër kundërshtitë kryesore të Rautherit në lidhje me Trinitetin, përveç themeleve të tij të paqarta Biblike, është cilësia e tij e theksuar mashkullore ndaj Zotit. Kjo mund ta jetë duke e tepruar apo jo kur fajëson këtë cilësi për persekutimet e pësuara nga gratë e krishtera në mosha të ndryshme. Por ajo është sigurisht e arsyeshme kur sygjeron se Triniteti i mbizotëruar nga mashkulli është margjinalizim i femrës, ashtu sikurse ai sugjeron se ishte burri ai i cili u bë në imazhin e Zotit, me gruan si të korrigjuar dhe si model më pak ‘teomorfik’ të vetvetes.
Pjesërisht nën ndikimin e saj, liturgjia Protestante Amerikane ka bërë përpjekje në rritje për të demaskilizuar Trinitetin. Leksikët gjuhësor përfshirës i referohen tashmë Zotit si ‘Nënë dhe Baba’. Fjala për marrëdhënien e Krishtit me Zotin nuk është tashmë ‘bir’ por ‘fëmijë’. Dhe kështu me radhë, shpesh deri në pikën e absurditetit apo drejtpërdrejtë gjymtimit doktrinor.
Këtu në Britani, demi feminist u kap nga brirët kur Komisioni Studimor në lidhje me Doktrinën e Trinitetit Aktual lëshoi raportin e tij në vitin 1989. Përgjigjia e raportit këtu ishte si më poshtë vijon:
‘Fjala At duhet të interpretohet ‘apofatike’, që është me kuptimet e përcaktuara ‘të menduarit larg’ së papërshtatshmes – dhe në këtë kontekst nënkupton konotacionin – mashkullor të termit. Ajo çka do të mbetet do të jetë një orientim ndaj personalitetit, për të qenë në raport përfshirës të origjinës në një kuptim personal dhe jo mashkullor.’
Tani, ndonjëri mund të thotë se kjo është e pakënaqshme. Koncepri i atësisë, i zhveshur nga çdo gjë që ka lidhje mashkullore, nuk është atësia mbi të gjitha. Madje nuk është as prindërit, përsa kohë që ‘prindi’ ka dy modalitete. Komisionerët thjesht janë angazhuar në manovrat e fundit ekzegjetike të kërkuara nga doktrina e pamundur e Trinitetit, të cilat janë, ashtu siç e vendos babai i Unitarianizmit, Xhon Bajdëll ‘ndreqës për magjistarët sesa për të Krishterët’.
Çështja e fundit që ndodh për mua, është se Triniteti i plotësuar në detaje të tmerrshme në disa volume të përkushtuara për të nga Akuini, tenton të marrë shumë në lidhje me natyrën e brendshme të Zotit. E përmenda pak më herët se Islami ka qenë historikisht më tepër mosbesues ndaj teologjisë filozofike si një rrugë drejt Zotit sesa Krishtërimi, dhe në të vërtetë uniteti hyjnor është afirmuar nga myslimanët mbi bazat e dy burimeve super-racionale: Shpallja e Kuranit si dhe përvoja e përbashkët e mistikëve dhe shenjtorëve. Zoti është përfundimisht i Vetëm dhe i pandashëm, është përfundimi i të gjithë misticizmave të lartë dhe të Islamit si një fe e unitetit të shkëlqyer (par excellence) hyjnor, duke bashkuar kështu shumë ngushtë përvojën mistike me besimin. Një mistik boshnjak i shekullit XVIII Hasan Kaimi, e ka shprehur këtë në një poemë që edhe sot këndohet dhe dashurohet nga populli i Sarajevës:
O kërkues i së vërtetës, është syri i zemrës ai që ti duhet të hapësh
Njihe Unitetin Hyjor sot, nëpërmjet shtegut të dashurisë për Atë.
Nëse ti kundërshton: ‘Po pres në mendjen time për të kuptuar Natyrën e tij’.
Njihe Unitetin Hyjor sot, nëpërmjet shtegut të dashurisë për Atë.
Nëse ju dëshironi për të soditur fytyrën e Zotit,
Dorëzojuni Atij dhe përmendni emrat e Tij,
Kur shpirti juaj të jetë i pastër, një dritë gëzimi e vërtetë do të shkëlqejë.
Njihe Bashkimin Hyjor sot, nëpërmjet shtegut të dashurisë për Atë.
Abdul Hakim Murad
Perktheu: Ervin Hakorja
