Universi i Kuranit

Kur’ani është kozmos që flet, kozmosi është Kur’an që hesht! (Ibn Arebiu)

Përsiatje hyrëse

Kur’ani e ka vendin qendror në islam. Ai është ligjërim i amshueshëm dhe Fjalë e amshueshme, i cili iu shpall Pejgamberit Muhammed a.s., e të cilin për këtë detyrë e zgjodhi vetë Allahu i madhërishëm.
Kur’ani është shpallja e fundit e Zotit për njerëzinë, testamenti i fundit i Allahut për njeriun, i cili paralajmëron se rrugëtimi njerëzor në Tokë dhe në këtë gjithësi nuk është i kotë, se veprat njerëzore nuk janë pa përgjegjësi dhe pa një synim më të lartë.
Edhe pse njeriu është dëbuar nga xheneti, ai nuk është braktisur nga udhëzimi i Providencës hyjnore. Allahu i lartësuar, nga Amshueshmëria e Tij – Leuhi Mahfudh, ia zbret njeriut Fjalën e Tij përmes felajmëruesve, siç ndodhi me suhufet, Tevratin, Zeburin, Inxhilin dhe Kur’anin. Ky komunikim i vazhdueshëm ndodhi për shkak se njerëzia fliste gjuhë të ndryshme, por edhe për shkak të zhvillimit dhe pjekjes graduale të tyre.

Islami na mëson se Kur’ani i njeh dhe i pranon të gjitha shpalljet pararendëse në formën e tyre të pandërhyrë nga historia. Kur’ani është e gjithë shpallja, që nga fillimi e deri në fund, kurse Muhammedi a.s. është i gjithë cikli pejgamberik, nga Ademi e deri te Isai a.s..

Kur’ani filloi të shpallet në muajin ramazan të vitit 610. Kjo shpallje e ardhur nga Zoti te Pejgamberi nëpërmjet melekut Xhibril është objekt i krijimeve më të bukura si në shkencën e tefsirit, ashtu edhe në gjinitë e tjera shkencore e letrare. Nga përfundimi i shpalljes filloi faza tjetër, ajo horizontale, duke u futur Kur’ani nga amshueshmëria në kohë, në gjuhën arabe, në tokën arabe, destinuar për njerëzit e të gjitha gjuhëve, të të gjitha ngjyrave, të të gjitha diversiteteve. Shkronja e tij, fjala e tij, fenomeni i librit, i lapsit, i letrës, u prit me kujdesin dhe respektin më të lartë të mundur, madje u shndërrua në kult. Për këtë arsye, myslimani edhe sot nuk e dëmton letrën, e ruan atë dhe e ngre në lartësitë më të mëdha, për shkak se në të shkruhet edhe Fjala e Allahut… Në anën tjetër, Kur’ani ka bërë që nga faqet e tij të burojë entuziazmi më i madh i mundshëm në histori. Aty janë faqet më të mira të kodekseve jetësore dhe të mirësjelljes, të kulturës së banimit dhe të veshmbathjes, kuzhinës dhe pikëpamjeve të tjera jetësore. Shtëpitë e drejtuara drejt diellit, minaret që futen thellë në qiell, shatërvanët dhe krojet si shenja xheneti, xhamitë dhe hamamet si manifestim i pastërtisë shpirtërore dhe fizike, bibliotekat dhe medresetë si mjete meditimi e mësimi,… janë manifestim i thesarit që muslimanët dhe bota i kanë para vetes, me ose pa vetëdije.
Kur’ani është kozmos që flet, kozmosi është Kur’an që hesht! (Ibn Arebiu)

Lexuesi i Kur’anit që takohet me këtë libër, qoftë në origjinal ose në përkthim, sidomos lexuesi i papërgatitur për leximin e Kur’anit, nuk do të ndihet mirë. Ai nga librat e tjerë është mësuar ta shohë fillimin, përpunimin dhe përfundimin logjik të temës. Por, dhe këtë mënyrë nuk do ta gjejë në Kur’an. Përse? Sepse, Kur’ani me pazakonshmërinë e tij u ngjan viseve të egra në natyrë, të cilat nuk janë të tematizuara, të sistematizuara; natyra e egër nuk është prekur dhe mbikëqyrur nga njeriu, për dallim nga vend e gjelbëruara në jetën e njeriut. Në Kur’an do të gjejmë shenja të shumta kozmike, të cilat i janë drejtuar qëllimisht veshit të njeriut, sikurse edhe shenjat kozmike që i janë drejtuar qëllimisht syrit të njeriut. Syri i atij njeriu që sheh rend dhe unitet në kozmos, do të gjejë unitet dhe rend edhe nëKur‘an.

Kur’ani çdo gjë e përmend; në të ekziston çdo gjë. Por, si të zbulohen tërë ato thesare, si të shpjegohen tërë ato mistere, si të bëhen të dukshme tërë ato vlera!? Këtë detyrë të rëndë e kanë marrë mbi vete komentuesit e Kur’anit. Ata me shekuj gjurmojnë, meditojnë, analizojnë dhe, mund të themi, se, pak-a-shumë, me sukses të mirë e kanë kryer detyrën e tyre; nga mushkonja e milingona deri te njeriu, Toka, qiejt në horizont. Kur’ani i përmend gjërat që shihen, por edhe ato që nuk shihen dhe as që do të shihen ndonjëherë (Pasha ato që ju, krijesat, i shihni dhe ato që nuk i shihni). Kur’anipyet! Pyetjet e tij sfidojnë. Sfidat e tij nxisin, si lexuesin (syrin) ashtu edhe dëgjuesin (veshin).

Ja disa shembuj të mrekullueshëm:
“…? A e krijoni ju atë apo e krijojmë Ne? Ne ua caktojmë vdekjen dhe Neve nuk mund të na konkurojë kush. Që t’iu ndërrojmë pamjen dhe t’iu krijojmë ashtu siç nuk dini. Ju e dini zanafillën e parë edhe pse nuk mblidhni mend. A e shihni çka mbillni? A e bëni ju të mbijë ajo, apo e mbimë ne? Sikur të dëshironim mund ta bënim të pafrytshme dhe do t’ishit habitur. “Ne me të vërtetë jemi të dëmtuar. Jo, por jemi të varfëruar”. A e shihni ujin që e pini? A e lëshoni ju nga retë apo ne? Nëse dëshirojmë mund ta bëjmë të njelmët, edhe pse ju nuk falënderoni. A e keni parë zjarrin që e ndizni? Drutë për të a i keni krijuar ju apo i krijojmë Ne? Ne u kemi bërë atë si shembull (të xhehennemit) dhe të dobishëm për ata që kalojnë natën jashtë, andaj lartëso emrin e Zotit tënd të madhërishëm! Dhe përnjëmend po betohem në perëndimin e yjeve. E ajo është, ta dini, betim i madh.” (El-Vakiah, 59-76).

Ky është Kur’ani, natyra në fjalë! Këtë mund ta kuptojë vetëm ai që ka sens për unikalitetin e universit ose të kozmosit, sepse pikërisht kur ne mendojmë se e arritëm përgjigjen përfundimtare, se ajo, përgjigjja, na zbulohet pas perdes qiellore, Kur’ani na e kthen vëmendjen te njeriu dhe eshtrat e kalbur të tij: “A thua kur të vdesim e të bëhemi dhé?” (Kaf, 2). Kjo na përkujton në detyrën njerëzore që në çdo gjë ta shohë praninë e Zotit, shenjën e Zotit, gjurmët e Zotit dhe afërsinë e Zotit. Së këndejmi, është e domosdoshme që Kur’anit t’i qasemi hapur dhe me synime të pastra, siç e tha këtë babai i Muhamed Ikballit: “Sikur vetë neve na shpallet”.

Njeriu në epiqendër

Ndonëse edhe qiejt, edhe Toka, edhe bimët e kafshët, janë të përshkuara me mëshirën e Allahut, megjithatë njeriu, pikëpamja antropologjike dhe etike e tij, është pika qendrore e Kur’anit. Ata të gjithë privilegjohen me shpallje të drejtpërdrejtë, por vetëm njeriu është pranues i shpalljes së Allahut në formë fjale, flete apo libri. Ai është qenie e botës, qenie e alternativës, e lirisë, por edhe zëvendës (halif) i Allahut në Tokë. Për t’iu shmangur rrëmujës, jorendit e dhunës, njeriu në aleancë (mithak) me Krijuesin kryen misionin e tij fisnik të ndërtuesit, të vlerave, të halifit, të të diturit (ue al-leme Adem’el-esmae kul-leha…). Njeriu nuk e posedon gëzofin për ngrohje, por nga bota bimore e shtazore e ndërton atë; njeriu nuk ka kthetra dhe nuk ka dhëmbë shqyes, por këtë mangësi e kompenson me dije; vetëm njeriu udhëton larg, e punon tokën, i shkruan ngjarjet e tij, ka varreza, krijon art, ka histori… Njeriu di për kohën, njeriu di ta njehsojë kohën, ditët, vitet dhe shekujt. Vetëm ai di ta llogarisë kohën, vetëm ai di edhe të besojë në amshueshmëri, në Zot. Kjo është arsyeja përse vetëm nga njerëzit pati të dërguar (rusul – enbija), e jo edhe nga krijesat e tjera. Kjo na shtyn të besojmë se veprimet njerëzore përcillen nga “Lart” dhe për to jepet llogari. Sepse, veprat njerëzore nuk e kanë synimin përfundimtar në këtë botë, por në botën tjetër. Kjo botë (ed-dunja) dhe ajo botë (el-ahiret) janë një tërësi të cilën njeriu e mëson në dy etapa. Meqenëse njeriu është qenie harrese, Kur’ani është këtu që ta përkujtojë në detyrimet e tij ndaj Zotit, por edhe ndaj të tjerëve: njerëzve, shtazëve, bimëve, botëve të njohura dhe të panjohura.

Leximi i shenjave (ajeteve) në gjithësi

Mbreti mesopotamik e ndërtoi një labirint impozant. Pastaj e ftoi mbretin beduin që t’ia tregojë aftësinë dhe fuqinë e tij. E futi në labirint dhe, pas shumë bredhjesh e kërkimesh, beduini doli nga ai vend. Në shenjë dominimi e krenarie, ai e pyeti mbretin beduin se a ka diç në mbretërinë e tij që mund t‘ia kalojë këtij labirinti. Beduini i tha se ka dhe e ftoi ta vizitojë atë në shkretëtirë. Kështu, pas një kohe, mbreti mesopotamik ia ktheu vizitën mbretit beduin. Pas pritjes dinjitoze që ia bëri, beduini e shpuri mbretin mesopotamik në shkretëtirë dhe i tha: “Ja labirinti im!” “Gjeje rrugën nga ky vend dhe më thuaj se a ka ndonjë çudi mbi çudinë e Zotit!”
Por, në shkretëtirë çdo gjurmë fshihet shpejt nga era që fryn. Njeriu xhiron kudo që niset, kurse mbi të qëndron horizonti, pafundi, i cili nuk është vepër e njeriut. Në këtë labirint të pafund njeriu kërkon udhërrëfyes, të cilin do ta gjejë në qiellin e yjëzuar mbi ne. Leximi i pozitave të trupave qiellorë do ta nxjerrë njeriun nga pafundi shkretinor, kurse njeriu do të tregohet si qenie e orientimit dhe gjurmues i lindjes (east) së kuptimit.

Sipas Kur’anit, janë dy lloje të Fjalëve të shpallura të Zotit:
– Fjala e Zotit në një prej librave të mëdha (fletët, Tevrati, Zeburi, Inxhili dhe Kur’ani) dhe;
– Bota si Fjalë e Zotit.
Edhe fjalitë në Kur’an, edhe vetë natyra (fenomenet natyrore) në Kur’an, quhen shenja (ajete) dhe paraqesin çudi të jashtëzakonshme. Para tyre mbesin të nemitura edhe mendjet më të mëdha. Janë shkruar shumë komente dhe shpjegime, por as librat e deritanishëm nuk kanë arritur ta shpjegojnë tërësisht, por as librat e ardhshëm nuk do ta shpjegojnë deri në fund. Prandaj janë themeluar shumë shkenca mbi kozmosin. Por, as fizikat e deritanishme nuk e kanë shpjeguar kozmosin, e as fizikat e ardhshme nuk do ta shterin dijen mbi kozmosin. Nuk duhet harruar se mjetet për studimin e ajeteve janë sipas (syrit të) njeriut dhe jo sipas syrit të shpendëve, ndaj edhe rezultatet janë njerëzore e jo shpendore ose diç tjetër. Sado të shkruhen komentime për shenjat e Zotit, ajo janë vetëm drita të thyera nëpër kristalet e shpirtit të njeriut.

Njeriu si shpjegues i botës së Kur’anit

Çdo gjë që e ndërtoi, e shkroi dhe e këndoi njeriu, është vetëm shpjegim i botës nga njeriu. Këtë e shpjegon edhe mënyra e veshmbathjes së njeriut, e ndërtimtarisë, e kulinarisë etj. Madje, edhe pozicioni i njeriut është pozicion i komentimit të botës. Nëse njeriu nuk është në gjendje të bëjë diç tjetër, ai ka mundësi ta komentojë botën e Kur’anit dhe këtë e ka bërë, duke e bërë Kur’anin librin më të komentuar, por njëkohësisht edhe më të pakomentuar në botë. Përse është kjo gjendje? Sipas mendimit të një komentuesi (Ibn Arebiu), ne jo vetëm që nuk e dimë botën në tërësi, por as nuk e shohim në tërësi. Kjo gjendje është për arsye se vetëdija jonë çdo ditë zhytet në gjumë, kurse sytë çdo çast zhyten në terr! Për këtë shkak njeriu hamend, komenton.

Kur’ani e përshkruan veten me fjalën dritë. Në anën tjetër, njeriu nuk e shikon vetë dritën, por të ndriçuarën. Vetë drita është si xhevahiret në fund të detit. Për t’i nxjerrë ata, duhet njohuri për të penetruar në thellësi të ujit. Për ta shikuar vetë dritën, domethënë vetë thesaret e Kur’anit, lexuesi i tij duhet ta njohë artin e eksplorimit të tij, sepse nuk duhet harruar se Kur’ani është det i thellë pa brigje, i cili i josh dhe i cili fton të guximshmit, të diturit, më të mirët. Ky është Kur’ani, i cili na mëson që në mënyrë korrekte t’i lexojmë pulset e universit, si të syrit të vogël të njeriut, ashtu edhe të yllit të largët në horizontin e pafund.

Kornizat e njeriut, si fisnikërim

Edhe pse lexojmë se Kur’ani është burim ligjvënës, burim i kritereve juridike dhe morale, megjithatë nëKur’an janë të pakta tekstet e karakterit të tillë. Por, kjo nuk e liron njeriun që të bëhet i pavarur në veprimet e tij. Ai ka shumë kufizime, si të gjinisë, racës, gjuhës, kufizimeve kohore, sëmundjes, vdekjes etj. Megjithatë, këto kufizime nuk e pengojnë që ai të bëhet përfaqësues i Zotit në Tokë dhe zbatues i ligjit të Zotit, faktor që duhet t’i zbulojë rrugët më të frytshme për aplikimin dhe zbatimin e ligjeve të Zotit. Në anën tjetër, në rrafshin historik musliman, komentimet normative, juridike, zënë vend me rëndësi. Atje çdo gjë shpjegohet. Madje, aty trajtohen hollësisht edhe mënyra e ngrënies dhe pirjes, prerjen së mustaqeve dhe gjatësia së tyre, rregullat martesore etj. Prandaj është i qëndrueshëm pohimi se pretendimi i këtyre komenteve është që ta kundrojnë jetën në tërësi dhe tërësisht, që është në përputhje me kërkesat islame që në ndonjë vend apo shoqëri të manifestohet Fuqia e Zotit në mënyrë të kufizuar. Përkundrazi, jeta e njeriut është mbirje, gjallëri, të cilën dispozitat kur’anore përpiqen ta kultivojnë, e jo ta ngatërrojnë e kufizojnë.

Zoti është Një i Vetmi

Në komentimet e shumta të Kur’anit, që i nxjerr në shesh historia, gjejmë punë të vyeshme njerëzore. Çdo gjë është studiuar, por më së shumti është spikatur forma më e pastër e monoteizmit, besimi në Një të Vetmin Zot; i pranuar me zemër dhe i komentuar me mendje. Edhe Kur’ani, nga ana e tij, me përkushtim dhe devotshmëri, ka dëshiruar ta zgjojë te ne mendimin primordial mbi Zotin, mbi besimin për Zotin, mbi vetëdijen për Zotin. Ky besim u bë botëror, global, ku në çdo sekondë përgjatë 24 orëve dëshmohet se Ai është Një i Vetmi. Ai nuk ndryshohet, siç mund të ndryshohen shkollat besimore e juridike ose sistemet politike.
Po ashtu, duke lexuar Kur’anin, e lexojmë se njeriu është abd, rob i Zotit. Ky përcaktim i njeriut nëKur’an: të jesh vetëdijshëm rob i Zotit do të thotë të jesh qenia më e lirë ndër krijesat. Sepse, të jeshrob vetëm i Zotit, të Pavarur dhe të Gjithëmundshëm, i Cili për asgjë nuk ka nevojë, do të thotë të jesh mirëfilli i lirë.

Kur’ani dhe komentimet e tij, historia më besnike muslimane

Kur’ani gjatë historisë 14-shekullore kurrë nuk ka qenë në gërshetim më të ngjeshur e divergjent mes komentimesh e metodash. Thuajse nuk ka sistem e metodë teologjike, letrare, politike e filozofike në Lindje e Perëndim që vëmendjen e tyre nuk e kanë përqendruar në Kur’an. Këtë e kushtëzon jo vetëm karakteri planetar i qytetërimit modern, por edhe universaliteti dhe aktualiteti i porosisë kur’anore. Rrënjët e kësaj gjendjeje do të duhej kërkuar, ndër të tjera, qysh në zanafillën kur porosia kur’anore çau historinë dhe hyri në hapësirën tokësore, duke shënuar atë që i përket të shkuarës, të tanishmes dhe të ardhmes. Kjo logjikë na shtyn që interesimin për Kur’anin ta kemi jo vetëm nga vetë muslimanët, por edhe nga jomuslimanët. Në fund të fundit, çdo komentim bashkëkohor i Kur’anit do të ishte i cunguar pa përfilljen “e kritikës” judaiste, kristiane, manikeiste të Kur’anit, si edhe pa “kritikën” muslimane të tij.

Muslimanët e hershëm në Kur’an gjetën “çdo gjë” që u nevojitej: ata gjetën përgjigje në sfidat politike e ekonomike, por edhe në sfidat filozofike e religjioze greke, persiane, hinduse etj.
Por, a mund të jetojmë ne muslimanët e sotëm nga lavdia e brezave të hershëm?! A do të ishte e ndershme e dinjitoze të mburremi me ta, kurse ne të lavdërohemi me përtacinë konstante?! Natyrisht se jo! Para brezit tonë qëndron një punë shumë serioze, e lodhshme: leximi i serishëm i Kur’anit, përkthimi i serishëm i Fjalës së Allahut.

Koha, në të cilën dominon shkenca, karakterizohet si kohë e terrorit shkencor. Andaj shtrohet pyetja: a është shkenca moderne shkencë e përgjegjshme dhe a çan kokë kjo shkencë kundrejt dijes drejt së cilës synon? Gjatë një periudhe të gjatë që po kalon kjo shkencë ne nuk vërejmë shtrirje të dashurisë, kujdesit, mëshirës e ndihmës ndërmjet veti. Ne, për fat të keq, sot po shohim vetëm shtrirje të urrejtjes, tmerrit e dhunës. Për herë të parë në histori shtrirja e kufijve të dijes shkon drejt të panjohurës së rrezikshme, por si rezultat i dijes pa Zot, e jo dijes së fesë, duke mos e pasur atë nën kontroll dhe në dobi të njeriut. E panjohura e fesë ka nxitur artin, kurse e panjohura e shkencës nxit frikën dhe tmerrin!

Njerëzinë, e sidomos muslimanët, i pret leximi i ri i Kur’anit. Çdo periudhë që pati qasje aktive dhe të sinqertë ndaj Kur’anit, mori dhurata të çmueshme. Varësisht nga angazhimi në këtë detyrë, do të varet edhe pjesëmarrja dinjitoze në jetën e botës aktuale. Rrjedhat aktuale në botë nuk bën të neglizhohen, as të anatemohen, sepse qasja e tillë do të na kushtonte shumë.
Kur’ani është shpallje përfundimtare, por perceptimi dhe shpjegimi i tij nuk është përfundimtar, sikur që çdo shi ri i që bie në Tokë që bie si rezultat i kushteve gjithnjë të ndryshme, edhe pse nga qielli gjithnjë është i njëjtë.

(Teksti paraqet interpolim dhe interpretim personal të tekstit të gjatë të akademik Enes Kariq, Universi Kur’anor, në: Kur’an sa prijevodom na bosanski jezik, preveo Enes Karic, Sarajevo, 1995, fq. 1229-1269. Sinqerisht i falënderohem autorit për këtë tekst të shkëlqyeshëm).

Nexhat Ibrahimi

Nga Revista Etika